نقش امام علی (علیه‌السلام) در پیدایش و گسترش علوم اسلامی

فهرست مطالب(مشاهده متن)

• «تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الإسلام»، صدر، سیدحسن، ترجمه: محمدجواد محمودی، قم، کتابشناسی شیعه (وابسته به موسسه فرهنگی کتابشناسی بزرگ شیعه)، 1395ش.
•  «مجموعه مقالات علمی کنگره بین‌المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی، (اهداف، قلمرو، ساختار و موضوعات)»، تهیه‌کننده دبیرخانه کنگره، قم: ‏‫انتشارات امام علی‌بن‌ابی‌طالب علیه السلام، 1396ش.‬
• «منبع‌شناخت نقش شیعه در علوم اسلامی»، اکبر محمودی، با نظارت: محمدعلی رضایی‌اصفهانی؛ سرویراستار محتوایی محمد امینی‌تهرانی، قم: ‏‫انتشارات امام علی‌بن‌ابی‌طالب علیه السلام‬، ‏‫۱۳۹۷ش.‬‬
•  «جایگاه امام علی علیه السلام در نشر علوم دین در مراکز علمی جامعه اسلامی قرن اول»، سیدعبدالحمید ابطحی و دیگران، فصلنامه فرهنگ و تمدن اسلامی، سال چهارم، ش 10، بهار 1392، ص7ـ 28.
• «حیات علمی امام علی علیه السلام از منظر اندیشمندان غیرمسلمان و مستشرقان»، محمدرضا احمدی ندوشن، دوفصلنامه تاریخ در آیینه پژوهش، سال هشتم، ش 3، پائیز و زمستان 1390، ص49ـ70.
•  «نقش امامان شیعه در شکل‌گیری و توسعه تمدن اسلامی»، غلام‌حسن محرمی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1390ش.
•  «نقش امامان معصوم در پیدایش و گسترش علم کلام»، برنجکار، رضا؛ رضایی، محمدجعفر، زمستان 1396، شماره104، علمی ـ پژوهشی (حوزه علمیه/ISC) 34صفحه؛ از 49ـ82.

•  مصحف امام علی:در اصطلاح علوم قرآنی منظور از مصحف، قرآنی است که صحابه آن را جهت قرائت خود نوشته یا فراهم آورده بودند (بررسی و نقد اسناد مصحف امام علی علیه السلام در منابع فریقین، ص25). مصحف امام علی علیه السلام كه نسخه دست‌نوشته آن حضرت از قرآن كریم به املاء پیامبر اكرم| می‌باشد، جزء میراث و منابع گران‌بهای علوم امامان شیعه است (مجلسی، بحارالأنوار، ج36، ص275؛ نوری، مستدرک‌الوسائل، ج2، ص342). وجود این مصحف بر طبق روایات هر دو مذهب شیعه و اهل سنت، مورد تأیید قرارگرفته و غیرقابل‌انكار می‌باشد.
  براساس گزارش منابع تاریخی، امام علی علیه السلام از نخستین کاتبان و گردآورندگان قرآن بوده است (الإصبهانی، الطبقات‌الکبری، ج2، ص338؛ ابن‌ندیم، الفهرست، ص30؛ صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام، ص318). ارتباط تنگاتنگ امام علی علیه السلام با پیام‌آور وحی الهی سبب شد هرآن‌چه را خدای متعال به پیامبر تعلیم می‌نمود، علی علیه السلام نیز آن را فراگیرد؛ چنان‌که اگر شبانگاهان فرشته وحی بر پیامبر فرود می‌آمد و آیات الهی را بر پیامبر می‌خواند، رسول خدا| پیش از دمیدن صبح، علی علیه السلام را از آن آگاه می‌کرد و اگر در روز بر او فرود می‌آمد، پیش از رسیدن شب، علی علیه السلام را از آیات خدا باخبر می‌ساخت (مجلسی، بحارالأنوار، ج40، ص151). برهمین‌اساس علی علیه السلام می‌فرمود: به‌خدا سوگند آیه‌ای فرود نیامد، مگر آن‌که من آگاهم که درباره چه و در کجا نازل شده است (بلاذری، أنساب‌الأشراف، ج2، ص99؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج42، ص398؛ الإصبهانی، الطبقات‌الکبری، ج2، ص338؛ قوشچی، شرح تجرید الإعتقاد، ص377).
  میان مصحف علی علیه السلام با قرآن موجود، در چینش آیات و سُور تفاوتی نبود، بلكه صرفاً در مصحف علی علیه السلام تفسیر، تأویل و شأن نزول آیات ذكر شده است. گفته شده که مصحف امام علی علیه السلام قرآنى است كه امام علیه السلام در حاشیه آن، نكات تفسیرى و قرآنى‏اى را كه از پیامبر| فراگرفته بود، نوشته است. برخی نیز گفته‌اند این مصحف دارای اطلاعاتی درباره آیات نسخ‌شده قرآن بوده است (سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ج1، ص204؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج90، ص4؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج24، ص8).
  منابع شیعی گزارش می‌کنند که پس از رحلت رسول خدا|، امام علی علیه السلام مصحف خود را به مردم عرضه کرد، و فرمود: این، کتاب پروردگار شماست، همان‌گونه که بر پیامبرش نازل شد، از آن حرفى کاسته نشده و بر آن چیزى افزوده نگردیده است، اما حاکمان وقت آن را نپذیرفتند و ایشان مجبور شد آن را به خانه بازگرداند (صفار، بصائرالدرجات، ص193؛ طبرسی، الإحتجاج، ج1، ص107و225؛ کلینی، الکافی، ج2، ص633؛ معرفت، التمهید فی علوم‌القرآن، ج1، ص225). از آن پس این اثر، همواره امانتى در اختیار امامان شیعه علیهم السلام بوده است (جمعی از اساتید، مباحث مقدمی علوم حدیث، ص50). ابن‌ندیم می‌گوید: این مصحف در خاندان جعفر (امام صادق) بود و من در این زمان، نزد ابی‌یعلی حمزه حسینی مصحفی را دیدم که به خط علی‌بن ابی‌طالب بود و چند ورق آن افتاده بود. این مصحف را فرزندان (امام) حسن از همدیگر به ارث برده‌اند (ابن‌ندیم، الفهرست، ص30).
• کتاب علی علیه السلام"به حضرت علی علیه السلام کتابی (صحیفه‌ای) منتسب است که املای پیامبر| و خط امام علیه السلام بوده (نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، ص360؛ صفار، بصائرالدرجات، ص162؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج26، ص22؛ کلینی، الکافی، ج6، ص349؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج2، ص306ـ307) و مشتمل بر احکام فقهی و نیازمندی‌های امت اسلام و جامعه بشری بوده است (ر.ک. میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ص26ـ31؛ سجادی‌زاده، در جست‌وجوی کتاب امام علی علیه السلام، ص24و32).احادیث فراوانی در مجامع حدیث شیعه از متقدمان و متأخران آمده است که امامان شیعه به صراحت اشاراتی درباره کتاب علی علیه السلام یا کتب و صحف آن بزرگوار داشته‌اند. (ر.ک. سجادی‌زاده، در جست‌وجوی کتاب امام علی علیه السلام، ص2و73ـ76؛ معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ص36ـ51).
  کتاب امام علی علیه السلام، که به نام‌های گوناگون چون: جامعه، صحیفه، کتاب رسول‌الله و کتاب امیرالمؤمنین خوانده شده (امین عاملی، أعیان‌الشیعة، ج1، ص338) دارای ویژگی‌های جامعیت، جاودانگی و از اسرار امامت بوده است (ر.ک: سجادی‌زاده، در جست‌وجوی کتاب امام علی علیه السلام، ص31ـ42). امامان معصوم علیهم السلام به آن اهمیت فراوانی می‌دادند و با سایر مواریث امامت، از امامی به امام دیگر منتقل می‌شده (حسینی جلالی، تدوین السنةالشریفة، ص62ـ63) و دارابودن آن را از شرایط امام می‌دانستند (ر.ک: سجادی‌زاده، در جست‌وجوی کتاب امام علی علیه السلام، مقدمه).
•  نهج‌البلاغه:مهم‌ترین اثر منتسب به امام علی علیه السلام، نهج‌البلاغه (نهج‌البلاغه، یعنی راه روشن بلاغت، عنوانی است که سیدرضی برگزیده است. وی در وجه تسمیه آن نوشته است:
   «پس از تمام‌شدن کتاب، چنین دیدم که نامش را «نهج‌البلاغه» بگذارم؛ زیرا این کتاب درهای بلاغت را به روی بیننده خود می‌گشاید و خواسته‌هایش را به او نزدیک‌تر می‌سازد. هم دانشمند و هم دانشجو را بدان نیاز است، و هم مطلوب سخنور و پارسا در آن هست» (شریف رضی، نهج‌البلاغه، مقدمه، ص29))
  است که محمدبن حسین موسوی معروف به «سیدرضی» در 400 هجری، با جمع‌آوری خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار حضرت، به تألیف آن پرداخت. بسیاری از محتویات نهج‌البلاغه در منابع پیشین آمده است که به برخی منابع در خود نهج‌البلاغه هم اشاره شده است.
  نکته مهم در این است که سید رضی بخش‌هایی از خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار آن حضرت را جمع‌آوری کرده است و همه آن‌ها نیست. چنان‌که در نهج‌البلاغه تنها 239 خطبه از امام علی علیه السلام نقل شده است، درحالی‌که مسعودی، که تقریباً صدسال پیش از سید رضی می‌زیسته، در مروج‌الذهب می‌نویسد: آن‌چه مردم از خطبه‌های علی به خاطر سپرده‌اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و چند خطبه می‌شود که فی‌البداهه یاد می‌کرد و مردم آن را به حفظ و ثبت از هم می‌گرفتند (مسعودی، مروج‌الذهب، ج1، ص778).
•  کتاب الدیات:این متن منسوب به امام علی علیه السلام، درباره دیه نفس یا اعضای بدن، براساس دستورالعملی است که ایشان به‌عنوان رهنمود برای عمال خویش فرستاده بود (ر.ک. مدرسی طباطبائی، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ص36).
• مسند:مسند، مجموعه احادیثی است که براساس راوی اول تدوین شده، برخلاف روش شایع‌تری که به‌صورت موضوعی به تدوین اخبار و احادیث پرداخته می‌شد. افزون بر خطبه‌ها و نامه‌ها و گفته‌های امام علی علیه السلام، که گزیده آن‌ها در نهج‌البلاغه گرد آمده، سخنان حضرت درباره فقه و اخلاق و عقاید در آثاری به نام مسند علی علیه السلام گرد آمده است که در آن روایاتِ نقل‌شده از امام علی علیه السلام و مشتمل بر احادیث پیامبر| و افعال ایشان آمده است (ر.ک. همان، ص39).
• کتاب السنن و الاحکام و القضایا:کتاب مزبور شامل قوانینی در موضوع «قضاوت» و در بردارنده احکام فقهی در ابواب متعدد است که راویانی مانند عبیدالله‌بن ابی‌رافع و محمدبن قیس بَجَلی آن را روایت کرده‌اند (فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، ص6؛ صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام، ص283؛ یوسفی غروی، آشنایی با منابع تاریخ اسلام و تاریخ تشیع و روش نقد اخبار، ص21؛ برای آگاهی بیشتر از راویان این کتاب ر.ک. «عبیدالله‌بن ابی‌رافع و کتاب السنن و الأحکام و القضایا»، ص105ـ130).
  به‌نقل برخی منابع، حضرت علی علیه السلام آیین‌نامه‌ای نیز برای قضاوت تدوین کرده بود که در آن صلاحیت‌های قضایی قضات و از جمله شیوه تشکیل دستگاه قضایی در سرزمین‌های اسلامی را تبیین کرده بود. این از کهن‌ترین آیین‌نامه‌های قضایی به‌شمار می‌رود (عالیة، علم‌القانون و الفقه‌الإسلامی، ص320). ابن ملیکه (متوفای 117ق)
   (ذهبی درباره وی می‌نویسد:
  «ابوبکر/ابومحمد عبدالله‌بن عبیدالله‌بن ابی‌ملیکة القرشی، التیمی، المکی، امام، حجت، حافظ [حدیث] و فقیه توانمند بود. او سی تن از صحابه را درک کرد. ابن‌زبیر او را به قضاوت گمارد» (ذهبى، سیر أعلام‌النبلاء، ج5، ص88)) می‌گوید: «در نامه‌ای به ابن‌عباس از او درخواست کردم که برایم نامه‌ای بنویسد...، ابن‌عباس گفت که قضای علی ـ رضی الله عنه ـ را بیاورند. سپس شروع کرد به نوشتن مطالبی از آن...» (مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، ج1، ص24). این نشان می‌دهد که مسائل و قضاوت‌های آن حضرت در کتابی جمع‌آوری شده و در محافل علمی آن دوران، مورد مراجعه فقها بوده است.

• ترویج علم در جامعه:
  حرکت به‌سوی علم و عقلانیت، حرکت به سمت کمال مطلق است. انسان‌ها به اندازه بزرگی آرمانی که دارند، پیشرفت می‌کنند و راه رسیدن به آرمان بزرگ اسلامی از طریق عقل و علم میسر می‌شود. هرچه انسان آگاهی بیشتری به حقایق و علوم داشته باشد، از ناآگاهی دیگران بیشتر رنج می‌برد؛ علی علیه السلام از جمله این انسان‌هاست. او که در علم و خرد، انسان بی‌همتاست، بر ناآگاهی افراد نادان شورید و با اندیشه‌های متعالی خود تحولی نوین در حیطه دانش و علم‌افزایی بشر پدید آورد و در این راه دیگران را به پیروی از خود فراخواند. ایشان علم را سلطان و عامل پیش برندگی و پیش‌روندگی جامعه می‌داند (ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج20، ص319).
  یکی از اقدامات مهم حکومتی امیرمؤمنان علیه السلام ایجاد یک بینش مبتنی بر علم در بین عموم مردم بود؛ اهمیت این موضوع را در این جمله امام علی علیه السلام خطاب به یكى از یاران با وفاى خویش، كمیل‌بن زیاد نخعی، می‌توان فهمید:
  «یا كُمَیلُ، الْعِلْمُ خَیرٌ مِنَ الْمَالِ، الْعِلْمُ یحْرُسُكَ وَأَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ، وَالْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یزْكُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ، وَصَنِیعُ الْمَالِ یزُولُ بِزَوَالِهِ»؛ «(كمیل‌بن زیاد گوید: امیرالمؤمنین على‌بن ابى‏طالب علیه السلام دستم را بگرفت و مرا به طرف بیابان برد، چون به صحرا رسید، آهى از صمیم جان بركشید و گفت:)؛ ای کمیل! دانش بهتر از مال است، زیرا علم، نگهبان تو است و مال را تو باید نگهبان باشى، مال با بخشش کاستى پذیرد، امّا علم با بخشش فزونى گیرد و مقام و شخصیتى که با مال به‌دست آمده با نابودى مال، نابود مى‏گردد.» (شریف رضی، نهج‌البلاغه، حکمت 147، ص660. برای توضیح بیشتر ر.ک. اب‍ن واض‍ح‌ ی‍ع‍ق‍وب‍ی، تاریخ یعقوبی، ج2، ص122؛ العاملی، منیةالمرید، ص76ـ77).
  حضرت بر این عقیده است که کارها در سطح فردی و جمعی باید دارای مبنای علمی بوده و از یک شناخت عمیق علمی نشئت گرفته باشد؛ در غیر این صورت، آن‌کار موجب گمراهی می‌شود (تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج4، ص239). در جای دیگر همین مفهوم را قابل درک‌تر و ملموس‌تر برای مردم بیان کرده تا بفهماند که علم باید با زندگی آنان عجین گردد و این‌که انسان در تمام مراحل زندگی به‌شدت به آن‌ها نیازمند است؛ امام علی علیه السلام علم را چراغ عقل می‌داند و می‌فرماید: «تعجب می‌کنم که مردم وقتی شب غذایی جلوشان می‌گذارند چراغ روشن می‌کنند تا ببیند چه چیزی در شکم خود داخل می‌کنند، ولی به غذای روح اهتمام نمی‌ورزند به این‌که به‌وسیله علم چراغ خردهایشان را روشن کنند، تا از پیامدهای جهالت در امان بوده و اعمال و اعتقاداتشان از گناهان مصون بماند.» (شیخ الإسلامی، هدایة العلم فی تنظیم غررالحکم، ص422).
• تعلیم و تعلّم:
  خداوند سبحان پیش از آن‌که از جاهلان پیمان تعلم بگیرد، از اهل علم تعهد تعلیم اخذ کرده: «مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى أَهْلِ الْجَهْلِ أَنْ یتَعَلَّمُوا، حَتَّى أَخَذَ عَلَى أَهْلِ الْعِلْمِ أَنْ یعَلِّمُوا»؛ «خدا از مردم نادان عهد نگرفت که بیاموزند تا آن‌که از دانایان عهد گرفت که آموزش دهند.» (شریف رضی، نهج‌البلاغه، حکمت 478، ص743)، و دانش آن‌ها را دِینی برعهده آنان قرار داده است که باید ادا گردد: «مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِینٌ یدَانُ بِهِ، بِهِ یكْسِبُ اَلْإِنْسَانُ اَلطَّاعَةَ فِی حَیاتِهِ»؛ «شناخت علم راستین (علم الهى) آیینى است که با آن پاداش داده مى‏شود و انسان در دوران زندگى با آن خدا را اطاعت مى‏کند.» (شریف رضی، همان، حکمت 147، ص661).
  از این‌رو، امیرالمؤمنین علیه السلام یکی از وظایف اصلی کارگزاران دستگاه حکومتی خویش (قُثَم‌بن عباس در مکه) را تعلیم جاهلان می‌داند: «وَعَلِّمِ الْجَاهِلَ»؛ «ناآگاه را آموزش ده.» (شریف رضی، همان، نامه 67، ص609). در این‌صورت جاهل متعلم نظیر عالم خواهد بود: «سَلْ تَفَقُّهاً، وَلَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً، فَإِنَّ الْجَاهِلَ الْمُتَعَلِّمَ شَبِیهٌ بِالْعَالِمِ»؛ «براى فهمیدن بپرس، نه براى آزاردادن که نادانِ آموزش گیرنده، همانند داناست.» (شریف رضی، همان، حکمت 320، ص707).
  حضرت به جابربن عبدالله انصاری نیز می‌فرماید: «یا جَابِرُ، قِوَامُ الدِّینِ وَ الدُّنْیا بِأَرْبَعَةٍ، عَالِمٍ مُسْتَعْمِلٍ عِلْمَهُ، وَجَاهِلٍ لَا یسْتَنْكِفُ أَنْ یتَعَلَّمَ، وَجَوَادٍ لَا یبْخَلُ بِمَعْرُوفِهِ، وَفَقِیرٍ لَا یبِیعُ آخِرَتَهُ بِدُنْیاهُ»؛ «ای جابر! استواری دین و دنیا به چهار چیز است: عالمی که به علم خود عمل کند و جاهلی که از آموختن سرباز نزند، بخشنده‌ای که در بخشش بخل نورزد و فقیری که آخرت را به دنیا نفروشد.» (شریف رضی، همان، حکمت 372، ص719).ظرف دانش، جان مجرد انسانی است که با افزایش مظروف، گنجایش آن افزوده می‌گردد: «كُلُّ وِعَاءٍ یضِیقُ بِمَا جُعِلَ فِیهِ، إِلَّا وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ یتَّسِعُ بِهِ»؛ «هر ظرفى با ریختن چیزى در آن پر مى‏شود، جز ظرف دانش که هرچه در آن جاى دهى، وسعتش بیشتر مى‏شود.» (شریف رضی، همان، حکمت 205، ص673). لذا طبق فرمایش پیامبر اکرم|، طلب علم محدود به هیچ زمانی نخواهد بود: «أُطلُبُوا العِلمَ مِنَ المَهدِ إِلَی اللَحدِ» (پاینده، نهج‌الفصاحه، ح327، ص64). چه این‌که منحصر به هیچ زمینی نخواهد بود: «أُطلُبُوا العِلمَ وَلَو بِالصیّنِ» (پاینده، همان، ح324).
  حضرت در تشویق تعلم می‌فرماید: «فَبَادِرُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِ تَصْوِیحِ نَبْتِهِ، وَمِنْ قَبْلِ أَنْ تُشْغَلُوا بَأَنْفُسِکُمْ عَنْ مُسْتَثَارِ الْعِلْمِ مِنْ عِنْدِ أَهْلِهِ»؛ «به‌سوی کشتزارهای دانش بشتابید، پیش از آن‌که بوته آن خشک شود و پیش از آن‌که به خود بپردازید و فرصت گرفتن علم از منبع و اهل آن را از دست دهید.» (شریف رضی، نهج‌البلاغه، خطبه 105، ص195).
  مسئله تعلیم و تعلم چنان ارزشی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام داشت که افزون بر سفارش به دیگران، خود نیز مجلس درس داشت. امام باقر علیه السلام می‌فرماید: هنگامی که علی علیه السلام نماز صبح را به‌جا می‌آورد، تا طلوع خورشید در حال تعقیب نماز بود؛ هنگام طلوع خورشید تهی‌دستان و مستمندان و دیگر قشرهای مردم نزد او جمع می‌شدند و او به آنان دین‌شناسی و قرآن می‌آموخت و در ساعتی خاص از این جلسه برمی‌خاست (ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج4، ص109).
• ارج‌نهادن به مقام دانشمندان:
  على علیه السلام در بیان شیوایی در مورد مقام دانشمندان می‌فرماید:
  «یا كُمَیلَ، هَلَكَ خُزَّانُ اْلأَمْوَالِ وَهُمْ أَحْیاءٌ وَالْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَابَقِىَ الدَّهْرُ. أَعْیانُهُمْ مَفْقُودَةٌ، وَأَمْثَالُهُمْ فِى الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ....»؛ «اى كمیل! مال‌اندوزان اگرچه به ظاهر در قید حیاتند، امّا در واقع مرده هستند، و دانشمندان تا روزگار پابرجاست، باقى و پایدار هستند، گرچه وجود ظاهرى آن‌ها از بین رفته است، امّا نام و نشانه‏هاى آن‌ها در دل‌ها جاودانه است» (شریف رضی، همان، حکمت 147، ص661).
  امام علی علیه السلام علما را فرمانروایان بر مردم می‌داند: «الْعُلَمَاءُ حُكَّامٌ‏ عَلَى‏ النَّاسِ» (نوری، مستدرك‌الوسائل و مستنبط‌المسائل، ج‏17، ص321؛ حکیمی، الحیاة، ج‏2، ص449)؛ یعنى مردم باید كه حكم ایشان را قبول كنند و از آن تجاوز نكنند (خوانساری، شرح غررالحكم و دررالكلم، ج‏1، ص137).
  امام علیه السلام در خطبه «شقشقیه» نیز در این زمینه (حق حاکمیت علما بر مردم) می‌فرماید: ... اگر نبود پیمانى كه خداوند از علماى امت گرفته كه در برابر پرخوارى ستمگران و گرسنگى ستمدیدگان سكوت نكنند، من افسار شتر خلافت را رها مى‌ساختم و از آن صرف‌نظر مى‌نمودم و پایان آن را با جام آغازش سیراب مى‌كردم؛ آن وقت (خوب) مى‌فهمیدید كه دنیاى شما در نظر من از آب بینى بز بى‌ارزش‌تر است.» (شریف رضی، نهج‌البلاغه، خطبه 3، ص48).
  امام علی علیه السلام در منشور حکومتی‌اش (نامه مالک اشتر) (از معروف‌ترین نامه‌های حضرت، نامه 53 نهج‌البلاغه ایشان خطاب به مالک اشتر است که می‌توان آن را منشور حکومتی ایشان دانست. جرج جرداق مسیحی، در کتاب امام علی علیه السلام؛ صدای عدالت انسانی، با مقایسه بین منشور مالک اشتر و منشور سازمان ملل، از چهار جهت، اوّلی را بر دیگری برتری داده است: یکی این‌که حضرت علی علیه السلام منشور خود را در بیش از هزارسال پیش نوشته است، زمانی که هنوز علم و دانش این اندازه وسعت پیدا نکرده بود؛ دوم این‌که علی علیه السلام آن را به‌تنهایی نوشت، ولی وقتی که خواستند منشور سازمان ملل را بنویسند، آرای متفکرین و نویسندگانِ سراسر دنیا را جمع کردند و بعد از حک و اصلاح و آن هم در عرض چندسال منشور موردنظر را نوشتند؛ سوم این‌که علی علیه السلام منّتی بر سر مردم نگذاشت و منشور را نوشت و آن را با کمال تواضع در اختیار مالک اشتر گذارد، ولی نویسندگان منشور سازمان ملل، همه مردم را وام‌دار خود دانسته و می‌دانند؛ و بالاخره چهارم و مهم‌تر از همه این‌که حضرت علی علیه السلام این را نوشت و تا آخرین قطره خون به پای آن ایستاد و عمل کرد، ولی هنوز مرکب منشور سازمان ملل خشک نشده بود که همان نویسندگان و پشتیبانان آن‌ها خون‌ها ریختند و فسادها برانگیختند)، در بیان لزوم مشورت با دانشمندان به مالک می‌فرماید: «وَأَکْثِرْ مُدَارَسَةَ الَعُلَمَاءِ، وَمُنَاقَشَةَ الْحُکَمَاءِ، فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیهِ أَمْرُ بِلاَدِکَ، وَإِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَکَ»؛ «با دانشمندان، فراوان گفت‌وگو کن و با حکیمان فراوان بحث کن، که مایه آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانونی است که در گذشته نیز وجود داشت.» (شریف رضی، نامه53‏، ص573).
• خردورزی:
  اگر کسی خواهان آن است که به جنبه عقلانیت و خردمحوری مکتب اهل‌بیت علیهم السلام آگاه شود و نقش‌آفرینی آن‌ها در تمدن اسلامی در حوزه خردگرایی را مرور کند، کافی است که به خطبه‌ها و سخنان توحیدی و آموزه‌های خداشناسی و هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی امام علی علیه السلام در نهج‌البلاغه آگاه شود، نکته مهمی که در سخنان و خطبه‌های امیر خردمندان علی علیه السلام جلوه‌ای ویژه دارد و بیانگر عقلانیت ژرف ایشان است.
  در سخنان گهربار ایشان، از عقل، به منشأ شرافت و شخصیت انسانی، زیور و زینت آدمی، ریشه و سرچشمه همه خوبی‌ها، عامل سعادت انسانی، ابزار و سلاح همه کارها، درمان و علاج ناکامی‌ها، حیات و زندگی روح، اصل و ریشه دانش و انگیزه فهم و درک انسان و در یک جمله سرچشمه ادب و دین‌داری و تعهد و ایمان یاد شده است (خوانساری، شرح غررالحكم و دررالكلم، ج1، ص210). تمام این تجلیل‌ها از عقل، نشانه ارج و عظمتی است که آن حضرت برای به‌کارگیری آن در حیات و زندگی انسان‌ها قائل است.
  تمام تلاش امام علی علیه السلام این بود که انسان‌ها را آگاه نموده و خرد خفته آنان را بیدار کرده و آن را بر تفکرات و اعمال انسان حاکم قرار دهد و یکی از امتیازهای برجسته حکومت علوی، اهمیت‌دادن به خردگرایی در موضوعات عقیدتی و شناخت وظایف و تکالیف است. از این‌رو، گفتار و کردار امیرمؤمنان علیه السلام از مهم‌ترین منابع ناب است که همگان را به تفکر و پیشه‌ساختن بینش فرمان می‌دهد (کاشفی، «تأثیر امام علی علیه السلام بر فرهنگ و تمدن اسلامی»، ص316).

• نهج‌البلاغة، سید رضى‏، ترجمه محمد دشتى‏، قم: نشر مشهور، 1379 ش‏.
• ابطحی، سیدعبدالحمید، «جایگاه امام علی علیه السلام در نشر علوم دین در مراکز علمی جامعه اسلامی قرن اول»، فصلنامه فرهنگ و تمدن اسلامی، سال چهارم، ش 10، بهار 1392، ص 7ـ 28.
• ابن تيمية، احمدبن عبد‌الحليم، منهاج السنة النبویة، تحقيق: محمد رشاد سالم، مؤسسة قرطبة، 1406ق.
• ابن عبدالبر، یوسف‌بن عبدالله‌بن محمد، ‌الإستیعاب فی معرفةالأصحاب، تحقیق: علی‌محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق/1992م.
• اب‍ن ع‍ب‍دربّ‍ه، اح‍م‍دب‍ن م‍ح‍م‍د، العقد الفرید، قاهره، انتشارات دارالکتب العربیة.
• اب‍ن واض‍ح‌ ی‍ع‍ق‍وب‍ی، ت‍اری‍خ‌ ی‍ع‍ق‍وب‍ی‌، ت‍رج‍م‍ه‌ محمد ابراهیم آیتی، وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و آم‍وزش‌ ع‍ال‍ی‌، تهران، ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۶۶ش.
• ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ‌دار احیاء التراث العربی، 1385ق/ 1965م.
• ابن‌اثیر، أسدالغابة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• ابن‌جوزى، سبط، تذکرة الخواص، بیروت، موسسة اهل‌البیت، 1401ق/1981م.
• ابن‌حجر عسقلانی، شهاب‌الدین، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
• ابن‌سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
• ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، سعدالسعود للنفوس منضود، قم، دار الذخائر، بی‌تا.
• ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن عبدالله‌بن محمد، الإستیعاب فی معرفة‌الأصحاب، مصر، مطبعة المصطفی، 1358ق.
• ابن‌عساکر، علی‌بن حسن‌بن هبةالله‌بن عبدالله، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت،‌ دارالفکر، 1417ق/1996م.
• ابن‌عقده، فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، قم، دلیل ما، 1424ق.
• ابن‌قیم الجوزیة، محمدبن أبی‌بكربن أیوب‌بن سعد شمس‌الدین، الطرق الحكمیة فی السیاسة الشرعیة، مكتبة دار البیان، بی‌تا.
• ابن‌ندیم، محمدبن اسحاق‌، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، تهران،‌ مولف، بی‌تا.
• احمدبن حنبل، المسند، بیروت، ‌دارصادر، ‌1969م.
• احمدی میانجی، علی، مکاتیب‌الرسول، قم، دارالحدیث، 1998م.
• احمدی ندوشن، محمدرضا، «حیات علمی امام علی علیه السلام از منظر اندیشمندان غیرمسلمان و مستشرقان»، دوفصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، سال هشتم، ش 3، پائیز و زمستان 1390، ص49-70.
• الإربلی، ابی‌الحسن علی‌بن عیسی‌بن ابی‌الفتح، کشف الغمّة فی معرفةالأئمة، بیروت، ‌دارالکتاب الاسلامی، بی‌تا.
• استادان دانشکده علوم حدیث، مباحث مقدمی علوم حدیث، قم، موسسه علمی و فرهنگی دارالحدیث، 1390ش.
• الإصبهانی، احمدبن عبدالله، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت، دارالکتاب العربی، 1405ق.
• اصفهانی، ابوالفرج، الأغانی، بیروت، موسسة جمال للطباعه و النشر، بی‌تا.
• امین عاملی، سیدمحسن، أعیان‌الشیعة، دمشق، ابن‌زیدون، 1363ق.
• امینی نجفی، عبدالحسین احمد، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، قم، تحقیق مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1416ق/1995م.
• آقابزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی‌تا.
• بغدادی، عبدالقاهر، أصول‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.
• بلاذری، احمدبن یحیی‌بن جابر، أنساب الأشراف، تحقیق: شیخ محمدباقر محمودی، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، 1974م.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، ‌سازمان انتشارات جاویدان، 1354ش.
• تقی‌زاده داوری، محمود، تصویر امامان شیعه در دائرةالمعارف اسلام، قم، مؤسسه شیعه‌شناسى، 1385ش.
• تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم ودررالکلم: مجموعه من کلمات وحکم الإمام علی علیه السلام، تصحیح: مهدی الرجالی، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1426ق.
• جرداق، جرج، امام علی علیه السلام صدای عدالت انسانی، ترجمه: سیدهادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، 1387ش.
• حاكم نیشابورى، المستدرك علی الصحیحین، بیروت، دارالفکر، 1398ق/ 1978م.
• حجتی، سیدمحمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1389ش.
• حجتى، سیدمحمدباقر، سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو، تهران، بنیاد قرآن، 1360ش.
• حسینی جلالی، سیدمحمدرضا، تدوین السنة الشریفة، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1376ش.
• حسینی طهرانی، سیدمحمدحسین، امام‌شناسی، تهران، حکمت، 1405ق.
• حکیمی، محمدرضا، الحیاة، ترجمه: احمد آرام، قم، دلیل ما، 1385ش.
• خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، مطبعة السعادة، 1349ق.
• الخوارزمی، الموفق‌بن احمدبن محمد المکی، المناقب، تحقیق: شیخ مالک المحمودی، قم، موسسة النشر الإسلامی، 1414ق.
• خوانساری، جمال‌الدین محمد، شرح غررالحكم و دررالكلم، تصحیح: میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، دانشگاه تهران، 1346ش.
• داداش‌نژاد، منصور، خاندان‌های شیعه؛‌ خاندان ابورافع، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1395ش.
• ذهبی، شمس‌الدین محمدبن احمد، معرفةالکبار القراء علی الطبقات و الأعصار، محمد سید جاد الحق، مصر، دارالحدیثه، بی‌تا.
• ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، تحقیق: احمد الزعبی، بیروت، دارالارقم، بی‌تا.
• ذهبى، شمس‌الدین، سیر أعلام النبلاء، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ یازدهم، 1417ق.
• رحمتی، محمدکاظم، «عبیدالله‌بن ابی‌رافع و کتاب السنن و الأحکام و القضایا»، دوفصلنامه حدیث‌پژوهی، سال چهارم، ش 7، بهار و تابستان 1391، ص 105-130.
• رستمی، علی امین، شیعه و قرآن، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی+.
• سجادی‌زاده، سیدعلی، در جست‌وجوی کتاب امام علی علیه السلام، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1394ش.
• السیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الإتقان فی علوم‌القرآن، منشورات الشریف الرضی، بیدار، عزیزی، بی‌تا.
• سیوطی، جلال‌الدین، تاریخ الخلفاء، به کوشش: رحاب خضری عکاوی، بیروت، موسسة عزالدین، 1992م.
• شمس‌الدین، محمدمهدی، حرکت التاریخ عند الإمام علی علیه السلام، بیروت، موسسة الجامعیة للدراسات، 1985م.
• شوشتری، قاضی سیدنورالله حسینی مرعشی، إحقاق‌الحق و إزهاق‌الباطل، قم، مکتبه آیت‌الله مرعشی، 1409ق.
• شیخ الإسلامی، سیدحسین، هدایةالعلم فی تنظیم غررالحکم، قم، موسسه انصاریان، 1371ش/1412ق.
• صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام، بی‌جا، الأعلمی، بی‌تا.
• ضاهر، محمد فؤاد، أقضیة الخلیفة الراشد علي بن أبي طالب، محمد فؤاد ضاهر، چاپ اول، کویت، ۱۴۳۶ق.
• الطبرانى، ابی‌القاسم سلیمان‌بن احمد، المعجم‌الكبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• الطبری، محب، الریاض‌النضرة فی مناقب العشرة، بیروت، ‌دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
• طوسی، خواجه نصیرالدین، تجرید الإعتقاد، تحقیق: محمدجواد الحسینی الجلالی، تهران، مرکر النشر،‌مکتب الإعلام الإسلامی، 1407ق.
• طهرانی، آقابزرگ، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
• عالیة، سمیر، علم القانون و الفقه الإسلامی، بیروت، الموسسة الجامعیة، 1416ق.
• العاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین‌بن علی، منیةالمرید، تحقیق: المختاری، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1409ق.
• العاملی، سیدجعفرمرتضی، الصحیح من سیره الإمام علی علیه السلام، قم، ولاء المنتظر، 1430ق.
• العزیزی، روکس‌بن زائد، الإمام علی علیه السلام أسدالإسلام و قدیسه، بیروت، دارالکتاب العربی، 1399ق/1979م.
• عظیم پور، عظیم، امام علی علیه السلام در نهج‌البلاغه، قم، زمزم هدایت، 1384ش.
• غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه: نورالله کسایی، تهران، دانشگاه تهران، 1364ش.
• فروخ صفار، محمدبن الحسن، بصائرالدرجات، قم، منشورات المکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، 1404ق.
• قرطبی، ابوعمر یوسف‌بن عبدالله نمری، جامع بیان العلم و فضله، مملکة العربیة السعودیة، دار ابن الجوزی، 1414ق.
• قوشچی، علاءالدین علی‌بن محمد، شرح تجرید الإعتقاد، قم، منشورات رضی.
• کاشفی، محمدرضا، «تأثیر امام علی علیه السلام بر فرهنگ و تمدن اسلامی»، دانشنامه امام علی علیه السلام، جلد یازدهم: سیره، زیرنظر: علی‌اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1380ش.
• الکلینی، ابی‌جعفر محمدبن یعقوب‌بن اسحاق، الأصول من الکافی، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، بیروت، ‌دارصعب، دارالتعارف، بی‌تا.
• المتقی الهندی، علاء‌الدین علی‌بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الأقول و الأفعال، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، موسسة الوفاء، 1403ق.
• مجهول، أخبار الدولة العباسیة، تحقیق: عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت، دارالطلیعة للطباعة و النشر، 1971م.
• محرمی، غلام‌حسن، امامان شیعه  علیه السلام و علوم اسلامی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1397ش.
• محرمی، غلام‌حسن، نقش امامان شیعه در شکل‌گیری و توسعه تمدن اسلامی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1390ش.
• محمدی ری شهری، محمد، موسوعة الإمام علی‌بن ابی‌طالب قم، دارالحدیث، 1425ق.
• مدرسی طباطبائی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه: سیدعلی قرائی و رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، 1386ش.
• مسعودی، علی‌بن الحسین، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
• مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، قاهره: دار ابن حزم، 1429ق.
• مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، تهران، صدرا، 1380ش.
• معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، موسسه فرهنگی و هنری ضریح، 1376ش.
• معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، بی‌تا.
• موسوی هندی، میرحامدحسین، عبقات‌الأنوار فی إمامة الأئمه الأطهار، قم، سیدالشهداء، 1404ق.
• نجارزادگان، فتح‌الله، «بررسی و نقد اسناد مصحف امام علی علیه السلام در منابع فریقین»، مجله مقالات و بررسی‌ها، ش 68، 1379، ص 23-44.
• نجاشی، احمدبن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، تحقیق: سیدموسی الشبیری الزنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1407ق.
• نعمه، عبدالله، فلاسفة الشیعة، بیروت، دارالفکر اللبنانی، 1987م.
• نوری طبرسی، میرزاحسین، مستدرك‌الوسائل و مستنبط‌المسائل، قم، موسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، 1407ق.
• نووی، یحیی‌بن شرف، تهذيب الأسماء و اللغات، غضبان، عامر، دار الرسالة العالمیة، دمشق – سوریه، 1430ق.
• همایی، جلال‌الدین، تاریخ علوم اسلامی (تقریرات استاد علامه جلال‌الدین همایی)، تهران، موسسه نشر هما، 1363ش.
• الهیثمى، نورالدین علی‌بن ابی‌بکر، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد، بیروت،‌ دارالکتاب العربی، 1402ق/1982م.
• یوسفی غروی، محمدهادی، آشنایی با منابع تاریخ اسلام و تاریخ تشیع و روش نقد اخبار، تحقیق و تدوین: ساجده یوسفی، قم، معارف، 1394ش.

این مقاله در جلد هفتم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید

جلد اول

جلد دوم

جلد سوم

جلد چهارم

جلد پنجم

جلد ششم

جلد هفتم

جلد هشتم

جلد نهم

جلد دهم

جلد یازدهم

جلد دوازدهم

جلد سیزدهم

جلد چهاردهم