نقد انحصار امکان فهم قرآن به معصومان (علیهم‌السلام) با تکیه بر نهج‌ البلاغه

فهم قرآن برای همگان معتبر و قابل‌استناد است؛ اما گروهی برآنند که این فهم اعتباری ندارد. یکی از دلایل ایشان آن است که اصولاً فهم قرآن به‌شکل صحیح برای غیرمعصومین(علیهم السلام)  ممکن نیست. 

در این پژوهش، نظریه عدم‌امکان فهم قرآن یا به‌عبارتی انحصار فهم قرآن به روایات معصومین(علیهم السلام)  مورد بررسی قرار می‌گیرد. نظریه انحصار فهم قرآن به روایات معصومین(علیهم السلام) به‌عنوان یکی از دلایل مکتب تفسیر روایی محض مطرح است که مبتنی بر عدم جواز تفسیر قرآن با غیر روایات است. حاصل این تفکر بسته‌شدن باب تدبر و فهم قرآن برای غیرمعصوم است.

 این دیدگاه در میان دانشمندان و مفسرین اهل‌سنت و شیعه طرفدارانی دارد. قائلین به این دیدگاه برای اثبات نظریه خویش دلایلی چند مطرح نموده‌اند. در این پژوهش به‌روش توصیفی - تحلیلی ابتدا به بیان برخی از دلایل مطرح‌شده از سوی طرفداران نظریه انحصار فهم قرآن به روایات معصومین(علیهم السلام) اشاره می‌شود و سپس دلایل مدعیان این نظریه، با عنایت به سخنانی که از امیرالمؤمنین علی(ع) در نهج‌البلاغه در زمینه قرآن موجود است، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. از نتایج تحقیق می‌توان این را دانست که با توجه به سخنان امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، امکان تدبر و فهم آیات قرآن برای غیر معصومین نیز فراهم است.

کلیدواژه‌ها: قرآن، نهج‌البلاغه، امکان فهم قرآن، دلایل امکان فهم قرآن، من خوطب به.

امکان فهم قرآن یکی از مهم‌ترین مبانی تفسیر قرآن نزد فریقین است. قرآن کریم در میان سایر کتب آسمانی دارای خصیصه‌ای منحصر به فرد است و آن این‌که دارای ظاهر و باطن است (حر عاملی، وسائل‌الشیعة، ج27، ص192). 

مردم در زمینه فهم قرآن در یک سطح نیستند و امکان فهم قرآن با تمام ویژگی‌های آن، برای همه میسر نیست. امکان فهم ظواهر قرآن در صورت فراهم‌بودن شرایط آن برای مردم میسر است و حتی بخشی از بطون قرآن نیز برای مردم قابل‌فهم است. اما دسترسی کامل به فهم قرآن در اختیار معصومین^ است. برخی از اندیشمندان فهم قرآن را در انحصار معصومین(علیهم السلام)  دانسته و برای این عقیده دلایل متعددی ارائه نمودند. این دلایل از گذشته تاکنون مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است و در این پژوهش با تکیه بر رهیافت‌هایی از نهج‌البلاغه، دلایل معتقدین به انحصار فهم قرآن را مورد نقد و ارزیابی قرار داده‌ایم.

قرآن کریم آخرین نسخه وحیانی است که مفاهیم عالی و بلند خود را با هدف هدایت‌گری و در سطوح مختلف و برای اقشار گوناگون با زبان‌های مختلف، از جمله زبان عرفی و قابل‌فهم برای همگان ارایه نموده است. قرآن کریم به تعبیر حضرت علی(ع)دارای ظاهری زیبا و باطنی عمیق است (شریف رضی، نهج‌البلاغه، خطبه 18) 

مسئله مهمی که در این‌جا مطرح می‌شود، عبارت است از این‌که آیا امکان فهم قرآن در سطح ظاهر و باطن برای بشر میسر است؟ و آیا این فهم اعتبار دارد یا خیر؟ دیدگاه‌هایی در بحث امکان فهم قرآن مطرح گردیده؛ گروهی قرآن و مفاهیم درون آن را دور از دسترس بشر قلمداد کرده و به موازات همین دیدگاه، قائل به عدم اعتبار فهم قرآن توسط غیرمعصومین شدند. قائلین به این دیدگاه، دلایل محکمی مطرح نمودند، از جمله این‌که قرآن به‌جهت ابهامی که دارد قابل‌فهم نیست و پیروی از ظواهر قرآن اعتماد بر ظن است که افاده علم نمی‌کند و انسان نمی‌تواند بدون توجه به روایات، از معارف قرآن بهره‌مند گردد و اساساً فهم‌های غیرمعصومین اعتباری ندارد. 

هم‌چنین برداشت‌های غیرمعصومین از قرآن، مصداق تفسیر به رأی است. در مقابل این دیدگاه، اکثریت قریب به اتفاق اندیشمندان مسلمان، قائل به امکان فهم قرآن و اعتبار آن هستند. و دلایل مطرح‌شده از سوی قائلین به عدم امکان فهم قرآن توسط غیرمعصومین را، مورد نقد و بررسی قرار داده‌اند. اعتقاد به امکان و اعتبار فهم قرآن، مطلب حقی است که در بیانات حضرت علی× در نهج‌البلاغه نیز مؤیداتی دارد. امیرالمؤمنین علی(ع) قرآن ناطق است و سزاوارترین فرد برای معرفی قرآن و تبیین اهداف و مقاصد آن است. قرآن ناطق است که به حقیقت قرآن صامت کاملاً آشناست (جوادی آملی، تفسیر تسنیم، سال اول، شماره2).

کلید بهره‌مندی از مفاهیم و معارف هدایت‌بخش قرآن، در گرو اعتقاد به امکان فهم قرآن است. امکان فهم قرآن از ضروری‌ترین مباحث در رابطه با تفسیر قرآن است و از مبانی مهم آن شمرده می‌شود. ارائه دلایل امکان فهم قرآن از طرق متعدد و به‌ویژه از منظر نهج‌البلاغه، به تقویت این عقیده کمک بسیاری می‌نماید. نتیجه اعتقاد به این نظر، بازشدن باب تدبر و بهره‌مندی از معارف قرآن است که سبب تألیف و نگارش تفاسیر گوناگون با روش‌ها و گرایش‌های متعدد شده که همگی در دسترس ماست و همه این‌ها از آثار اعتقاد به اعتبار این فهم است.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

این مقاله در جلد اول کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید