سبک‌شناسی معنا و معناداری زندگی در سخنان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)

چکیده

هدف‌گرایی و معنی‌خواهی، امری فطری در انسان است. انسان اگر از طبیعت حیات خود فراتر رود و نظاره‌گر آن باشد با پرسش چیستی حیات و چیستی هدف و معنی حیات مواجه می‌شود. در پژوهش حاضر مشکل اصلی انسان‌ها ناتوانی از  تفسیر زندگی و غفلت از معنای زندگی معرفی شده است و معنا بخشیدن به زندگی فقط با رسیدن به هدف عالی زندگی و درک حیات حقیقی فراهم می‌شود. پس انسانی که به حیات حقیقی نرسد، به معنای زندگی دست نمی‌یابد و حیات او پوچ و بی‌معنا خواهد بود. تحقیق حاضر در پی آن است تا سبک و روش تربیتی و معرفتی حضرت امیرالمؤمنین× نسبت به شناخت معنای زندگی و تذکار به معناداری آن بررسی و شناسایی شود تا نخست بُعدی از ابعاد شخصیتی ایشان روشن گشته و در مرحله پسین، از آن به عنوان الگویی برای تربیت معنوی‌زیستی بهره جست. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی بوده و هدف از آن بررسی و سبک‌شناسی معنای زندگی و معناداری آن و نیز بازخوانی راه‌های معنابخشی به زندگی از دیدگاه نهج‌البلاغه می‌باشد. طی جستار تفصیلی در سخنان امیرالمؤمنین× در نهج‌البلاغه، رویکرد اصلی و سبک ایشان تأکید بر تنظیم و تصحیح نحوه نگرش، ارتباط و تعامل انسان با دنیا و زندگی دنیوی شناخته شده است و در این راستا دسته‌بندی جدیدی ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها: حیات حقیقی، معنای زندگی، زندگی معنادار، تربیت زیستی، ارتباط با دنیا، زندگی در نهج‌البلاغه.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

مقدمه

هدف‌گرایی، غایت‌انگاری، معنویت و معناخواهی، اموری فطری در انسان هستند که برای ادامه هستی به آن‌ها نیازمند است. از خواب برخواستن همه روزه و پس از طی معاشرت‌‌های تکراری دوباره به خواب رفتن، جز چرخشی ملال‌آور و بی‌ارزش نیست، تفسیر و معنی زندگی چیست، چرا زندگانی به من داده شده، در زندگی دنبال چه باید بود، چه باید کرد و به سمت کدام هدف باید حرکت کرد، چگونه زندگی‌ام معنادار می‌شود و به معنویت در زندگی خواهم رسید؟ این پرسش‌ها همیشه در ذهن هر انسان صاحب‌فکری که نسبت به زندگی و پیرامون خود می‌‌‌اندیشد، وجود دارد و آن را درگیر خود ساخته است و روز به روز به اهمیت آن افزوده می‌‌شود.

این پرسش‌‌ها را نمی‌توان با پاسخ‌‌های ناشی از معلوماتی که خود از آثار و معلولات زندگی است حل و فصل کرد، انسان زمانی با این پرسش‌‌ها مواجه می‌شود که از حیات بالاتر رود و این بالاتر رفتن از حیات، ریشه در ماوراء طبیعی دارد (جعفری، فلسفه و هدف زندگی، ص69ـ73).

عمده تفاوت انسان‌ها در بینش آن‌ها به دنیا و حیات دنیوی و در نوع رابطه با دنیا و بهره‌گیری از آن و به‌طور کلی در انگیزه‌‌ها و اهداف مادی و معنوی آن‌هاست، ارزش‌‌ها و ضد ارزش‌ها در نظر انسان‌ها از این رهگذر شناخته و تشخیص داده می‌شوند.

درکات و درجات انسان در گرو فهم و ادراک او در تعیین اهداف است و در نتیجه، اختلاف در معرفت به تعدد در اهداف می‌انجامد (جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن، ج8، ص179).

در تاریکی‌‌ها دست و پا زدن و فریب دروغ را خوردن، معلول ناتوانی از تفسیر زندگی و ناتوانی از تفسیر، معلول گم کردن هدف اعلای زندگی است. زندگی، معنی‌دار و هدف‌دار است و هدف و معنی آن را باید از خالق زندگی پرسید؛ پس هدف زندگی به معنی هدف و خواسته هر انسان از زندگی شخصی خود نیست بلکه به معنی هدفی است که خداوند در پی افاضه حیات، از ما انسان‌ها می‌خواهد تا به آن دست پیدا کنیم، به دیگر بیان؛ پرسش ما از باید و نباید‌های هدف است نه هست و نیست‌‌های آن.

دین مهم‌‌ترین منبع معنویت‌ساز و معنابخش زندگی و مهم‌‌ترین عامل کشف معنا در زندگی انسان‌هاست و بدون آن نمی‌توان برای زندگی فلسفه پیدا کرد (جعفری، تکاپوی اندیشه‌ها، ص87) .

خداوند در این مسیر تابلو‌هایی قرار داده تا ما را در مسیر زندگی به سمت هدف حقیقی راهنمایی کنند و الگو‌هایی گمارده تا راه و روش و عوامل زندگی معنی‌دار را از آنان بیاموزیم، این تابلو‌ها و الگو‌ها، پیامبران، امامان و حجج الهی‌‌‌اند. دقت و بررسی در سخنان معصومان، دست می‌دهد که آنان ارشاد و هدایت مردم در معرفت‌بخشی و تحریص عملی به هدف واقعی زندگی را جزو رسالت و وظیفه اصلی خود می‌دانستند (جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج17، ص180).

هدف اصلی دین الهی را می‌توان در دو مطلب کلی خلاصه کرد: 1. تأمین حیات حقیقی و فراحیوانی 2. تضمین جامعه سالم انسانی (همان، ص165) که هر دو در سایه معنویت و معنابخشی به زندگی پدید می‌آید.

در میان حضرات معصومین، توجه و تمرکز بیش‌‌تر حضرت امیرالمؤمنین علی× نسبت به معنا و معناداری زندگی دنیوی، ملموس‌تر است. گویا حضرت توجه دادن مردم به این مسئله را ضروری‌‌تر از سایر جوانب و نیز تصحیح و حل شدن آن را مؤثرتر در درمان درد‌های جامعه می‌دانسته‌‌‌اند. در این تحقیق به واكاوی معناداری و معنای زندگی از منظر كتاب گرانسنگ نهج‌البلاغه پرداخته شده است.