تأثیر ساحت‌شناختی بر ساحات عاطفی و ارادی نفس از منظر نهج‌البلاغه

چکیده

انسان از دیدگاه اسلام ، دارای دو بُعد یا دو ساحت نفس و بدن می‏باشد و بُعد نفسانی انسان، دارای سه زیر مجموعه؛ ساحت معرفتی (شناختی)؛ ساحت احساسی، هیجانی (عاطفی) و ساحت ارادی است که پس از تحقّق حالت‌های سه‌گانه نفسانی یادشده در انسان، فعلی در قالب گفتار یا کردار از آدمی صادر می‌شود (ساحت رفتاری) که بدین‌وسیله می‌تواند بیانگر منش و شخصیت او باشد. از طرفی ایمان، به عنوان اساسی‏ترین شاخص در اخلاق بندگی یا نحوه ارتباط انسان با خداوند به قلب نسبت داده می‏شود اما قلب تنها به ساحت شناختی و باور (ایمان) تعلق ندارد و علاوه بر آن، شامل دو ساحت عاطفی و ارادی نیز می‏گردد ‏که ارتباط این ساحات با یک‌دیگر و تأثیر و تأثر آن‌ها بر یک‌دیگر قابل تأمل و بررسی است. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی جایگاه قلب به‌عنوان نقطه تلاقی ساحت‏های شناختی، عاطفی و ارادی در ساحات وجودی انسان و ارتباط آن با اخلاق بندگی و تأثیر ایمان در ساحات عاطفی و ارادی انسان همانند محبت، رضا و تسلیم، خوف و رجا، صبر، توکل، شکر و سپاس  و عبادت و بندگی از منظر نهج‏البلاغه پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها: ساحات وجودی، قلب، اخلاق بندگی، ایمان، نهج‌البلاغه.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

مقدمه

مفهوم و ماهیت «ایمان» از جمله مباحث فلسفی و کلامی است که نه تنها مورد توجه فلاسفه و متکلمین اسلامی بوده، بلکه توجه بسیاری از اندیشمندان اسلامی، مسیحی و یهودی را نیز به خود جلب کرده است. به گفته «ایزوتسو» اسلام‏شناس معروف ژاپنی، «ایمان» به‏لحاظ تاریخی مهم‌ترین مفهوم کلامی در اسلام بوده است (ایزوتسو، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ص 29).

 بر اساس آموزه‏های دین اسلام، ایمان حقیقی حاصل نمی‏شود مگر با رسوخ در قلب انسان، همان‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏گونه که قرآن کریم می‏فرماید: {قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یدْخُلِ الْإیمانُ فی‏ قُلُوبِكُمْ... } (حجرات/14)؛ «بادیه‌نشینان گفتند ایمان آوردیم. بگو ایمان نیاورده ‏اید لیكن بگویید اسلام آوردیم و ایمان هنوز در دل‏هاى شما داخل نشده است».

 در حقیقت، ایمان یک «باور قلبی» است؛ که به زندگی انسان «جهت» می‌دهد و «چگونه زیستن» او را رقم می‏زند و محور ارزش‌گذاری برای اندیشه‌ها و عمل‌کردهای انسان است. از دیدگاه امام علی(ع) ، «ایمان» شناخت و معرفت قلبی است: «اَلْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ» (سید رضی، نهج‌البلاغه، حکمت227) که به‌صورت نقطه‏ای نورانی (لُمْظَةً) در قلب پدید می‏آید و هرچه ایمان رشد کند (شناخت و معرفت افزایش یابد) آن نورانیت نیز فزونی یابد: «إِنَّ الْإِیمَانَ یبْدُوا لُمْظَةً فِی الْقَلْبِ؛ كُلَّمَا ازْدَادَ الْإِیمَانُ، اِزْدَادَتِ اللُّمْظَةُ» (همان، خطبه5)؛ و در جای دیگر امیرالمؤمنین(ع)  از رسول خدا| نقل می‏کند که فرمودند: «لَا یسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّى یسْتَقِیمَ قَلْبُهُ» (همان، خطبه176)؛ «ایمان بنده، مستقیم و استوار نخواهد شد تا این‌که دل او استوار شود».

 در این پژوهش با بررسی و تحلیل آموزه‏های امیرالمؤمنین(ع)  در نهج‏البلاغه پیرامون ایمان و معرفت قلبی، به مسئله تأثیرگذاری ساحت معرفتی قلب بر ساحت عاطفی و ساحت ارادی نفس در ارتباط با اخلاق بندگی پرداخته خواهد شد.