مدیریت بحران در سیره علوی: بحران عدالت‌ستیزی

سیره گفتاری و رفتاری امیر مؤمنان علی (ع)  یکی از منابع مدیریت اسلامی است. امام علی (ع)  در دوران کوتاه کم‌تر از پنج‌ساله تصدی خلافت اسلامی، با سه بحران مهم مواجه شد. یکی از این سه بحران، فتنه سرکشی بنی‌امیه به رهبری معاویة بن ابی سفیان بود. امام علی (ع)  با استناد به پیش‌گویی رسول خدا|، از این فتنه با عنوان فتنه «قاسطین» یاد کرد. قاسط تعبیری قرآنی و به معنای «عدالت‌ستیز» است.

 در این مقاله با روش گردآوری کتابخانه‌ای و اسنادی و با روش توصیفی ـ تحلیلی و استنطاقی مسائل مدیریت بحران بر سیره امام علی (ع)  عرضه شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که از دیدگاه امام علی (ع) ، عدالت‌گستری مفهومی کلیدی در اسلام و حکومت اسلامی است و صدمه دیدن آن، تعارض با آن و یا حذف آن موجب قلب ماهیت اسلام و حکومت اسلامی شده و باعث شکل‌گیری بحران می‌شود. امام علی (ع)  برای مبارزه با بحران عدالت‌ستیزی، تدابیر نظری و عملی را روی دست گرفت. در بُعد نظری از جهات مختلف نسبت به خطرات جریان عدالت‌ستیز بنی‌امیه روشنگری کرد و در بُعد نظری به‌صورت گام‌به‌گام در پی رفع خطر جریان بنی‌امیه برآمد که نهایتاً به جنگ صفین منجر شد.

 امام علی (ع)  با تأکید و التزام به اصول اسلامی و انسانی عملاً روش‌های صحیح مبارزه با جریان‌های عدالت‌ستیز را فراروی جامعه انسانی قرار داد.

کلیدواژه‌ها: امام علی (ع) ، سیره علوی، مدیریت بحران، عدالت‌ستیزی.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

مدیریت، هنر حل مسئله است. مسئله آن‌گاه‌که ازنظر پیچیدگی عمق یابد و در تنگنای زمان گرفتار ‌شود، بحران نام می‌گیرد. چه چیزی مسئله است؟ بحران کدام است؟ پاسخ به این سؤال‌ها در بسیاری از موارد و مواقع یگانه و یکسان نیست. به نگاه‌ها و رویکردها بستگی دارد. مسئله یا بحران برای چه کس و یا کسانی و از چه دیدگاهی؟ بر این اساس، هنگامی‌که از مدیریت بحران سخن به میان می‌آید، این دو پرسش مجال طرح می‌یابد: الف. چه چیزی از دیدگاه اسلامی بحران یا مسئله است؟ ب. از دیدگاه اسلامی چگونه می‌توان و می‌باید بحران را حل کرد؟

راه‌یابی به دیدگاه اسلامی درباره چیستی بحران و چگونگی مدیریت آن از رهگذر مراجعه به منابع اسلامی شدنی است. رسول خدا| در حدیث متواتر ثقلین مراجعه توأمان به قرآن و عترت را به‌عنوان منبع هدایت به ارزش‌ها و دیدگاه‌های اسلامی معرفی کرده است (مجلسی، بحارالانوار، ج 23، ص 108). علی (ع)  کسی است که بالاترین جایگاه را بین عترت دارد و به‌عنوان «رأس العترة الطاهرة» مطرح شده است (ابن طاووس، طرف من الأنباء و المناقب، ص 289). دلایل فراوانی از قرآن و سنت بر جایگاه برین امام علی (ع)  و معیت او با قرآن (مفید، الجمل و النصرة لسيد العترة في حرب البصرة، ص 418؛ طوسی، الامالی، ص 479) و معیت او با حق (طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 75) در دسترس است. این دلایل نشان می‌دهد که سیره قولی و فعلی امام علی (ع)  به‌عنوان شاخص ارزش‌ها و بینش‌های اسلامی قابل‌طرح است و می‌باید به‌مثابه گنجینه‌ای ارزشمند در عرصه‌های مربوط به مدیریت و سیاست اسلامی و ارزش‌ها و بینش‌های مرتبط با آن تلقی شود. دوره کوتاه تصدی‌گری اداره و سیاست جامعه اسلامی، در کنار تجربه حکومتی حدوداً ده‌ساله نبوی|، الگویی ناب و بی‌نظیر برای مدیریت اسلامی فراهم می‌کند.

دوره تصدی حکومت توسط امام علی (ع)  یکی از فصول بسیار مهم زندگی آن حضرت است. امام علی (ع)  در این فصل مهم از زندگی خود با سه جنگ/ بحران تحمیلی پیاپی مواجه شد. خود امام در خطبه سوم نهج‌البلاغه که به خطبه شقشقیه معروف است، این سه بحران را چنین توصیف کرده است: «فَلَمَّا نَهَضْتُ‏ بِالْأَمْرِ نَكَثَتْ طَائِفَةٌ وَ مَرَقَتْ أُخْرَى وَ [فَسَقَ‏] قَسَطَ آخَرُون‏» (شريف الرضی، نهج‌البلاغه، ص 49)؛ «پس چون به امر خلافت قیام کردم، طایفه‌ای نقض بیعت کردند، جمعیتی از دین بیرون رفتند، جمعیتی از اول سرکشی و طغیان کردند».

امام (ع)  در این گفتار و گفتارهای مشابه دیگر اصحاب جمل را ناکثین نامید و اصحاب صفین را قاسطین خواند و اصحاب نهروان؛ یعنی خوارج را مارقین نامید. توصیف امام از گروه‌های سه‌گانه بحران‌ساز بر پیش‌گویی رسول خدا مبتنی بود فریقین از آن حضرت نقل کرده‌اند که خطاب به علی (ع)  فرمود: «سَتُقَاتِلُ‏ بَعْدِيَ‏ النَّاكِثِينَ وَ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ» (مجلسی، بحارالانوار، ج 30، ص 588)؛ «پس از من با پیمان‌شکنان، عدالت‌ستیزان و دین‌گریزان نبرد خواهی کرد».

از میان این سه بحران و سه گروه بحران‌ساز، بحران عدالت‌ستیزی و بحران‌سازان آن را شاید بتوان گفت که از اهمیت بیش‌تری برخوردارند. این گروه، ذی‌نفعان هوشیار و خطرناک از آن دو بحران دیگر را تشکیل می‌دادند. بر این اساس، دو سؤال مهم در ارتباط با بحران عدالت‌ستیزی مطرح می‌شود:

الف. بحران عدالت‌ستیزی چیست و چگونه توصیف می‌شود؟

ب. چگونه امام علی (ع)  بحران عدالت‌ستیزی را مدیریت کردند؟

روش گردآوری داده‌ها در این مقاله، روش کتابخانه‌‌ای است. برای به دست آوردن سیره رفتاری و گفتاری امیر مؤمنان نیاز است که اسناد روایتگر این سیره‌ها موردمطالعه قرار گیرد. نظر به محدودیت‌های تحقیق، در این تحقیق برخی از منابع دست‌اول با تمرکز بر نهج‌البلاغه مورد مطالعه قرار می‌گیرد. روش تحلیل مبتنی بر نظریه استنطاقی شهید سید محمدباقر صدر است که به تعبیر خود او تا حد زیادی با روش اجتهادی رایج در فقه هم‌پوشی دارد. در این روش، سؤالات برآمده از متن جامعه و نظریات و دیدگاه‌های مطرح و رایج در آن بر متن -در این‌جا متونِ روایتگر سیره علوی- عرضه می‌گردد و پاسخ‌ها از متون استنطاق می‌شود. نظر به معیت قرآن با اهل‌بیت^ و به‌طور خاص معیت قرآن با علی (ع) ، فهم نسبت سیره علوی با داده‌های قرآنی نیز مدنظر است.

این مقاله در جلد دوازدهم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید