شورای قضایی از نظر امام علی (ع)
مشورت و شور در امور قضایی، بسیار مهم و کارساز است گاهی اوقات نمی توان به یک مساله تنهایی ارجاع کرد بلکه باید در یک مساله از نظرات خبرگان استفاده کرد تا بتوان حکمی متناسب با جرم صادر کرد. و این مساله ای است که در نکاتی که پیامبر (ص) و امام علی (ع) در امر قضاوت به آن اشاره کرده اند به خوبی مشهود است چنانچه در این روایت آمده است :
برخی از این روایات از عامه از امام علی (ع) نقل شده است که آن حضرت از پیامبر (ص) پرسید:
«اگر امری پیش امد قضاوتی در آن نشده باشد چه دستور می دهی؟» «قلت یا رسول الله ان عرض لی امر لم ینزل فیه قضاء فی امره و لا سنّه کیف تأمرنی؟ قال تجهلونه شوری بین اهل الفقه و العابدین من المومنین و لا تقضی فیه برأی خاصه»پیامبر (ص) فرمود: «شرار امتی من یلی القضاء و ان اشتبه علیه لم یشاور، و ان اصاب بطر، و ان غضب عنف»«بدترین امت من کسی است که قضاوت را عهده دار شود و اگر مواردی بر او مشتبه شود، مشورت نکند. اگر رأی درست داد خوشحال شود و هوس کند و اگر خشمگین شود ظلم کند و زور بگوید.
امام علی (ع) هنگام اعزام رفاعه برای قضاوت در اهواز فرمود:
«و لا تشاور فی القضاء فان المشوره فی الحرب و مصالح العاجل. والدین فلیس بالرای انما هو الاتباع»قضات اعزامی از طرف ولی معصوم، باید به عملی که از کتاب و سنت و نظر امام معصوم دارند، عمل کنند و اگر در موردی حکمی را ندانست از امام (ع) بپرسد و از نظر او متابعت کند». همچنین فرمود: «انما هو الاتباع» «باید نظر و فتوای امام (ع) عمل شود».
حضرت هنگامیکه شریح را به امر قضاوت نصب می کرد شرط کرد که حکمی را اجراء و تنفیذ نکند مگر به نظر علی (ع) برساند؛ «لمّا وَلی امیرالمومنین شریحاً القضاء اشترط علیه ان لا ینفذ القضاء حتی یعرضه علیه»
شرایط مشاوران
مساله مشورت و شور در امور قضا و حکومت، بسیار مهم و کارساز است . صلاحیت و لیاقت مشاوران در رشد و تعالی و عظمت و پیشرفت یک مملکت اثر بسزایی دارد، همچنان که صلاحیت آنان و یا فساد و خیانتشان در سقوط و ذلت ملت و مملکت تاثیر جبران ناپذیری خواهد داشت.
به سبب اهمیت این موضوع و این که معمولا این گونه افراد سریع می توانند در والی و حاکم و قُضات نفوذ کنند، علی (ع) شرایط مشاوران را بیان فرموده است:
«لا تدخلن فی مشورتک بخیلا یعدل بک عی الفضل و یعدک القر، و لاجبنا یضعفک عن الامور، و لا حریصا یزیّن لک الشره بالجور. فان البخل، و الحرص غرائز شتی تجمعها سوء الظن بالله»شخص بخیل را در مشورت های خود وارد نساز.با آدم های ترسو نیز مشورت نکن. با آدم های حریص مشاوره ننما.زیرا صفات بخل و ترس و حرص و غیره غرایز مختلفی هستند که وجه مشترک و جامعشان بدبینی به خداوند است».
ایجاد پست بازرسی قضایی
لزوم بازرسی برای تمام کارها از جمله قاضیان و کارهای قضایی امری لازم و ضروری است و حضرت بدان توصیه کرده و برای کاربرد بیشتر آن بر لزوم بازرسی مخفیانه تاکید کرده است. حضرت اوصاف بازرسان را چنین برمی شمارد:
- مردان امین و اهل راستی و صداقت باشند که گزارش ها و اخبار را بدون خدشه و دروغ گزارش کنند.
- نسبت به تو وفادار باشند.
- پنهانی این بازرسان را اعزام کن، زیرا موجب می شود که کارمندان به امانتداری و عدم خیانت، تشویق شوند و نسبت به ملت با نرمش و عطوفت بیشتر برخورد کنند و کارها را به سرعت به جریان اندازند.
- حتی اگر در مورد نزدیکان تو، خیانتی مورد تایید و گزارش بازرسان مخفی شد، بدون فوت وقت حدّ خیانت را اجرا کن و به کیفر اعمالش برسان و خواری را به او بچشان!
- داغ خیانت را آشکار بر او بزن، قلاده و حلقه ننگ (خیانت را) به گردن او بیفکن» .
با توجه به دستور حضرت، در جمهوری اسلامی ایران، اصل 173 قانون اساسی جمهوری اسلامی به نام دیوان عدالت اداری، مطرح و تصویب شد. متن اصل 173 قانون اساسی چنین است:
«به منظور رسیدگی به شکایات، تظلمات و اعتراضات مردم نسبت به مامورین یا واحدها یا آیین نامه های دولتی و احقاق حقوق آنها دیوانی به نام دیوان عدالت اداری زیر نظر شورای عالی قضایی تاسیس می گردد. حدود و اختیارات و نحوه عمل این دیوان را قانون تعیین می کند» .
امام علی (ع) در این رابطه فرمودند:
«مبغوض ترین مخلوقات نزد خدا دو شخص است: مردی که به عنوان قاضی در بین مردم می نشیند، ضامن است برای ادا کردن آنچه از حقوق و حکمی که اشتباه بر دیگران جاری کرده است.گمان نمی برد که دیگران آن را می دانند، بعد از رأی که داده برای کسی حق رأی و نظر نمی بیند. و اگر امری بر او پوشیده و تاریک شد، آن را کتمان می کند، چون خود می داند که جاهل است. به سبب حکم های جائرانه و قضاوت ظالمانه اش، خونها به ناحق ریخته شده و میراث های برباد رفته از جور قضاوتش، ناله سر می دهند. به خدا شکایت می کنم، از جماعتی که اهلانه زیست می کنند و گمراهانه می میرند...».