اخلاق اداری در نهج البلاغه: قانون‌گرایی

«وَ اللهِ لَأَنْ أَبِيتَ عَلَى حَسَكِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً أَوْ أُجَرَّ فِي الْأَغْلَالِ مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ وَ غَاصِباً لِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْحُطَامِ وَ كَيْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْسٍ يُسْرِعُ إِلَى الْبِلَى قُفُولُهَا وَ يَطُولُ فِي الثَّرَى حُلُولُهَا». (خطبه 224)

به خدا سوگند اگر شب را تا بامداد بر بسترى از خار سخت بيدار به سر برم، و يا در غل و زنجيرها بسته و كشيده شوم، برايم محبوبتر است از اينكه خدا و رسولش را روز قيامت در حالى ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ستم كرده و چيزى از اموال دنيا را غصب نموده باشم. چگونه به كسى ستم روا دارم، آن هم براى جسمى كه تار و پودش بسرعت سوى كهنگى پيش مى‏ رود (و از هم مى‏ پاشد) و مدتهاى مديد در ميان خاكها مى‏ ماند.

«وَ اللهِ لَقَدْ رَأَيْتُ عَقِيلًا وَ قَدْ أَمْلَقَ حَتَّى اسْتَمَاحَنِي مِنْ بُرِّكُمْ صَاعاً وَ رَأَيْتُ صِبْيَانَهُ شُعْثَ الشُّعُورِ غُبْرَ الْأَلْوَانِ مِنْ فَقْرِهِمْ كَأَنَّمَا سُوِّدَتْ وُجُوهُهُمْ بِالْعِظْلِمِ وَ عَاوَدَنِي مُؤَكِّداً وَ كَرَّرَ عَلَيَّ الْقَوْلَ مُرَدِّداً فَأَصْغَيْتُ إِلَيْهِ سَمْعِي فَظَنَّ أَنِّي أَبِيعُهُ دِينِي وَ أَتَّبِعُ قِيَادَهُ مُفَارِقاً طَرِيقَتِي فَأَحْمَيْتُ لَهُ حَدِيدَةً ثُمَّ أَدْنَيْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ لِيَعْتَبِرَ بِهَا فَضَجَّ ضَجِيجَ ذِي دَنَفٍ مِنْ أَلَمِهَا وَ كَادَ أَنْ يَحْتَرِقَ مِنْ مِيسَمِهَا فَقُلْتُ لَهُ ثَكِلَتْكَ الثَّوَاكِلُ يَا عَقِيلُ أَ تَئِنُّ مِنْ حَدِيدَةٍ أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا لِلَعِبِهِ وَ تَجُرُّنِي إِلَى نَارٍ سَجَرَهَا جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ أَ تَئِنُّ مِنَ الْأَذَى وَ لَا أَئِنُّ مِنْ لَظَى‏». (خطبه 224)

سوگند به خدا، عقيل برادرم را ديدم كه بشدت فقير شده بود و از من مى‏ خواست كه يك‏ من از گندمهاى شما را به او ببخشم. و كودكانش را ديدم كه از گرسنگى موهايشان ژوليده و رنگشان به سبب فقر دگرگون گشته، گويا صورتشان با نيل رنگ شده بود. عقيل باز هم اصرار كرد و چند بار خواسته خود را تكرار نمود. به او گوش فرادادم، خيال كرد دينم را به او می ‏فروشم و به دلخواه او قدم برمى ‏دارم (و حدود خدا و قانون را زير پا مى‏ گذارم) و از راه و رسم خويش دست مى ‏كشم! (اما من براى بيدارى و هشدارى‏ اش) آهنى را در آتش گداختم؛ پس آن را به بدنش نزديك ساختم، تا با حرارت آن عبرت گيرد؛ ناله ‏اى همچون بيمارانى كه از شدت درد مى ‏نالند، سرداد و چيزى نمانده بود كه از حرارت آن بسوزد. به او گفتم: هان اى عقيل، زنان سوك مند در سوك تو بگيرند! از آهن تفتيده‏ اى كه انسانى آن را از روی بازيچه سرخ كرده مى ‏نالى! اما مرا به سوى آتشى مى‏ افكانى كه خداوند جبار آن را با شعله خشم و غضبش برافروخته است! تو از اين رنج مى‏ نالى و من از آن آتش سوزان نالان نشوم؟

«وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِكَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِي وِعَائِهَا وَ مَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا كَأَنَّمَا عُجِنَتْ بِرِيقِ حَيَّةٍ أَوْ قَيْئِهَا فَقُلْتُ أَ صِلَةٌ أَمْ زَكَاةٌ أَمْ صَدَقَةٌ فَذَلِكَ مُحَرَّمٌ عَلَيْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَقَالَ لَا ذَا وَ لَا ذَاكَ وَ لَكِنَّهَا هَدِيَّةٌ فَقُلْتُ هَبِلَتْكَ الْهَبُولُ أَعَنْ دِينِ اللهِ أَتَيْتَنِي لِتَخْدَعَنِي أَمُخْتَبِطٌ أَمْ ذُو جِنَّةٌ أَمْ تَهْجُرُ». (خطبه 224)

شگفت‏ تر از آن اينكه شب‏ هنگام كسى ما را ديدار كرد و ظرفى سرپوشيده آورد. (درونش حلوايى با روغن سرشته و به قند آغشته) چنانش ناخوش داشتم كه گويى آب دهان مار بدان آميخته يا زهر مار بر آن ريخته. گفتم: صله است يا زكات، يا براى رضاى خداست كه گرفتن صدقه بر ما نارواست؟ گفت: نه اين است و نه آن است بلكه هديه است. به او گفتم: زنان كودك مرده بر تو بگريند! آيا از راه آيين خدا وارد شده ‏اى كه مرا بفريبى؟ آیا دستگاه ادراكت به هم ريخته است؟ يا ديوانه شده‏ اى؟ يا بيهوده سخن مى‏ رانى؟

«وَ اللهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اللهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَة ما فَعَلتُهُ». (خطبه 224)

اگر اقليمهاى هفتگانه را با آنچه در زير آسمانهاست به من بدهند كه خداوند را با گرفتن پوست جوى از دهان مورچه‏ اى نافرمانى كنم، هرگز نخواهم كرد!