واژه خلیفه در فرهنگ غدیر

• ابن فارس ذیل ریشه «خلف» گوید: « خلافت » از آن رو خلافت نامیده شده که شخص دوّم پس از شخص اوّل می اید و در جای او می نشیند.
• ابن منظور ذیل واژه «خلف» گوید:

• فراهیدی گوید: خلیفه کسی است که به جای شخص پیش از خودش می نشیند و جای او را می گیرد.
• زمخشری نیز برای معنای خلیفه تقریباً همان چیزی را آورده که دیگر لغویان آورده اند.
• شرتونی معتقد است:

• راغب اصفهانی نیز « خلافت » را به معنای نیابت و جانشینی گرفته.
• طریحی می نگارد:

"يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ"(7) ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملا "به مردم" برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای! خداوند! ترا از "خطرات احتمالی" مردم نگاه می دارد؛ و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند. –ترجمه آقای مکارم-

• ویژگی اول: امام باید منصوب از خداوند متعال باشد چنانچه پیامبران منصوب از طرف خداوند متعال هستند.
  

  " إِذِ ابْتَلي إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ"
  "بخاطر آورید" هنگامیکه خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود، و او به خوبی از عهده این آزمایش ها برآمد. خداوند به او فرمود: "من ترا امام و پیشوای مردم قرار دادم!".ابراهیم عرض کرد: "از دودمان من نیز امام قرار بده!" خداوند فرمود: "پیمان من به ستمکاران نمی رسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقامند)(10)
  

  آیه شریفه فوق دلالت روشنی بر منصوب بودن حضرت ابراهیم (ع) به عنوان امام از طرف خداوند متعال دارد.به عقیده شیعه امامان (ع) با پیغمبر (ص) جزء در مسئله وحی تفاوتی ندارند لذا همان گونه که پیامبر از طرف خداوند متعال مبعوث می گردد، امام هم باید از طرف خدا تعیین گردد، و پیامبر معرفی او را به عنوان جانشین خود بر عهده دارد.
• ویژگی دوم:امام (ع)، معصوم بودن او است که در آیه قبل ذکر شد و بطور روشن بر عصمت امام (ع) دلالت می شود.لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ(11)عهد من -که امامت باشد- به ستمکاران نمی رسد."به عقیده علمای شیعه کسی شایستگی امامت دارد که از اول عمر تا آخر عمر گناه نکند.و به لطف الهی ائمه شیعه همه اینگونه بوده اند و آیه تطهیر در حق اهل بیت (ع) نازل شده است
  

  إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذهِبَ عَنكُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَيتِ وَيُطَهِّرَكُم تَطهيرًا"
  ترجمه: "خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد."(12)
  
  

• ویژگی سوم:  به عقیده شیعه، امام از تمام جهات باید سرآمد انسانهای روی زمین باشد. طبق همین ویژگی است که امام (ع) بر فراز منبر فرموده است:"يُّهَا النَّاسُ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي، فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّي بِطُرُقِ الْأَرْضِ." (13)

• خلافت  عام; جانشینی پیامبر(صلی الله علیه وآله) در همه امور و مسؤولیتها و وظایف اعم از حکومتداری، فرمانروایی، رهبری سیاسی مردم و پیشوایی دینی و معنوی آنان است. در این معنا،خلافت مترادف امامت خواهد بود. به دیگر سخن، گاهی خلافت هم به معنای فرمانروایی و زمامداری امور مسلمانان است و هم به معنای امامت و رهبری دینی مردم. در این صورت، خلافت  و امامت به یک معنا خواهد بود. اهل تسنن خلافت  را به معنای امامت گرفته اند، ولی مرادشان از خلافت  با این معنای عام تفاوت دارد. مراد آنان از خلافت ، معنای دوم خلافت  است.
• خلافت به معنای اخص; در این معنا، خلافت در امور زمامداری سیاسی و دنیوی، منحصر میشود. در این صورت، اطلاق لفظ امامت غیر از خلافت خواهد بود.(16)بنابراین، بیشتر دانشمندان اهل سنّت، امامت را مترادف خلافت (به معنای اخص) دانستهاند. ابن خلدون میگوید:خلافت ; یعنی نیابت از صاحب شریعت در حفظ دین و سیاست دنیا. به همین اعتبار خلافت و امامت گفته میشود و متصدی آن مقام را خلیفه و امام میگویند.(17)

•  چنان که میدانیم امامت، مقامیدینی و معنوی و موهبتی الهی است که به برخی انسانهای خاص و کامل و معصوم و اعلم، اختصاص دارد. وظیفه و نقش آنها، رهبری، ولایت، تربیت و هدایت همه مسلمانان در همه زمینه ها و زمانها است. همچنین انتخاب آنان به اذن الهی و نص صریح پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) منحصر میشود. خلافت و حکومت نیز به معنای ریاست ظاهری، امارت، زمامداری و رسیدگی به امور معیشتی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مردم است. این مقام یکی از وظایف امام و تنها یکی از شؤون امامت به شمار میآید. پس هر امامی هم مقام امامت و هم مقام خلافت  را داراست.
•  مقام خلافت  و جانشینی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) را میتوان غصب کرد، چنان که در طول تاریخ چنین بوده است و برخی به ناحق، مقام و منصب خلافت را غصب کرده اند. در مقابل، مقام امامت، غصب شدنی نیست و این مقام همواره باقی، ثابت و حق است.
•  مقام و منصب عالی امامت و انجام وظایف و مسؤولیتهای آن، نیازمند بیعت و استقبال مردمی نیست. به دیگر سخن، مشروعیت آن به مقبولیت عمومی نیاز ندارد; زیرا مشروعیّت و حقانیتش را از خدا به دست میآورد. پس امام همواره حق و مشروع است; خواه همه مردم او را به امامت قبول داشته و با وی بیعت کرده باشند، خواه حتی یک نفر هم به او ایمان نیاورده باشد. در مقابل، خلافت  و حکومت سیاسی و اقتصادی چنین نیست. تا گروهی از مردم به کسی اقبال نشان ندهند و با او بیعت نکنند، وی نمیتواند وظیفه رهبری دنیوی و حکومتی خود را ایفا کند.
• براساس سخنان ائمه اطهار(علیهم السلام)به ویژه امام علی(علیه السلام)، امامت با خلافت تفاوت دارد. ایشان هر گاه سخن از خلافت  به میان میآمد، آن را کوچک می شمرد و نکوهش میکرد; زیرا خلافت و حکومت را جدا و بدون امامت، از همه چیز پستتر و بی ارزشتر میدانست. در مقابل، هر گاه سخن از امامت بود، جز به شکوه از آن یاد نمیکرد. امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) درباره جایگاه امام میفرماید:
• الامام کلمة الله و حجة الله و وجه الله و نور الله و حجاب الله و آیة الله ...الامامة میراث الانبیاء و منزلة الاصفیاءو خلافة الله و خلافة رسل الله فهی عصمة و ولایة و سلطنة و هدایة و انه تمام الدین... .
• امام، کلمه خدا، حجت خدا، صورت خدا، نور خدا، حجاب خدا و آیه خداست... امامت، ارث پیامبران، جایگاه برگزیدگان خلافت الهی و خلافت  پیامبران خداوند است. پس امامت، عصمت و ولایت است و سلطنت و هدایت است و بلکه او تمام دین است.
• هم چنین ایشان درباره مقام والای امامت میفرماید:حارت الالباب و العقول و تاهت الافهام فیما اقول تصاغرت العظماء و تقاصرت العلماء و کلت الشعراء و خرست البُلغاء و لکنت الخطباء و عجزت الفصحاء و تواضعت الارض و السماء عن وصف شأن الاولیاء(18)
• برای شناخت و درک جایگاه امام، عقلها سرگردان شده و فهمها به بیراهه رفتهاند. بزرگان، کوچک و دانشمندان، کوتاه فکر شدهاند. شاعران، وامانده و سخنوران، درماندهاند. خطیبان به لکنت افتاده; خدایان سخن، ناتوان شده و زمین و آسمان از وصف شأن اولیا (امامان) ناتوان گشته و به تواضع نشسته اند.
•  در تاریخ وارد شده است که پس از قتل عثمان، هنگامیکه مردم به خانه امام علی(علیه السلام)هجوم آوردند تا با او بیعت کنند، آن حضرت این پیشنهاد را رد کرد و نپذیرفت و فرمود: «مرا رها کنید و به دنبال دیگری باشید.» ایشان در خطبه شقشقیه فرموده است:به خدا سوگند! اگر به پذیرش خلافت  موظف نمیشدم، آن را نمی پذیرفتم.با این حال آن حضرت هیچ گاه نفرمود که من امام نیستم. به دیگر سخن، ایشان هرگز امامت را رد نکرد و به دیگران احاله نداد; زیرا این مقام اصلاً قابل واگذاری به دیگران نیست.
•  در خلافت  و حکومتداری، معصوم بودن و داشتن کمال والا و نهایی مانند عالم به غیب و شهادت بودن و داشتن دانش، فضل، تقوا و شجاعت به صورت کامل و به طور کلی، الگو بودن در همه شؤون، شرط نیست، ولی در امامت شرط است.
• امامت نزد شیعیان به معنای ولایت است که در اوج مفهوم امامت قرار دارد. آنان معتقدند که امام و ولیّ کامل که انسانیت را به طور کامل دارد، روح کلّی و محیط بر همه روحها است و بر دلها حکومت میکند.
• پس نتیجه می گیریم اگر خلافت  را به معنای عام بگیریم، مرادف منصب امامت خواهد بود. اگر هم آن را به معنای خاص بگیریم، تنها به جنبه رهبری و حکمرانی نظر دارد (که معمولاً این معنا رایج است) و مرادف معنای امامت نخواهد بود. پس نظریه اهل سنت در این زمینه باطل است. باید پذیرفت که اگر مسأله امامت در حد رهبری سیاسی مسلمانان خلاصه میشد، شیعه نیز باید آن را مسأله ای فرعی میدانست. بدین ترتیب، این مسأله که کدام یک از یاران رسول خدا(صلی الله علیه وآله)چند صباحی زمام امور اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مسلمانان را به دست بگیرند، آن قدر اهمیت نداشت که تا این اندازه درباره آن گفتگو و تأکید شود. بنابراین، امامت، حقیقت بسیار والایی دارد که هرگز نمیتوان آن را با خلافت  مرادف پنداشت.خلافت ، تنها یکی از شؤون امامت به شمار می رود و معنای واقعی خود را در پرتو معین بودن جایگاه امامت به دست می آورد.(19)