واژه اولوالامر در فرهنگ غدیر

در آیات 59 و 83 سوره نساء سخن از اولی الامر آمده است و خداوند متعال در آیه (اطیعواللَّه و اطیعوا الرسول واولی الامر منکم) صریحاً اطاعت از اولی الامر را در ردیف اطاعت خداوند و رسول گرامی قرار داده است.

يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منکم».(59/نساء)

جابر انصارى از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله راجع به آیه59 سوره نساء  پرسید:

خدا و رسول در آيه معلوم است، اما اولى الامر كيانند؟

حضرت فرمودند:

امام باقر عليه السلام نیز فرمودند:

در این آیه اولى الامر کيانند که اطاعت آنان در رديف اطاعت از خدا و رسول قرار گرفته است، هر چند عطف اولى الامر به رسول در قوه تکرار اطيعوا است، ليکن اکتفا کردن به يک اطيعوا در هر دو مورد نشان مى ‏دهد که وجوب اطاعت اولى الامر با وجوب اطاعت رسول اکرم (ص) از يک سنخ مى‏ باشد و يک حقيقت را مى‏رساند. همان‏ گونه که اطاعت رسول بدون قيد و شرط واجب است اطاعت اولى الامر نيز بدون چون و چرا واجب مى‏ باشد و محدود به حدى و مشروط به قيدى نيست و چنين وجوب اطاعتى از ولى امر بدون عصمت امکان ندارد. مفسّران درباره اولى الامر به اختلاف سخن گفته‏ اند:

بدون ترديد صاحبان امر و فرمانى که در اين آيه اطاعت آنان هم سنگ با اطاعت خدا و رسول قرار داده شده است نمى ‏تواند شامل زمام‏داران خودسر و فاسد باشد. بلکه بايد با آن‏ها جنگيد و از حاکميت انداخت. نظريه دوم نيز با اطلاق آيه نمى‏ سازد، چرا که آيه اطاعت بى‏قيد و شرط را از خدا و رسول و اولى الامر مى طلبد؛ چنان‏که مقصود اطاعت از علما و دانشمندان و نظاميان نيز نمى‏ باشد. به علت اين‏که بدون قيد و شرط نمى‏ شود از هيچ عالم و فرماندهى اطاعت کرد و اگر مضمون آيه را در اطاعت خلفاى چهارگانه هم منحصر کنيم آيه در زمان ما مصداقى نخواهد داشت و عملاً بايد تعطيل شود. از اين‏رو بعضى از عالمان اهل سنّت به خصوص فخر رازى در آغاز سخن در ذيل آيه به يک حقيقت اشاره مى‏کند و مى‏نويسد: کسى که خدا اطاعت او را بدون چون و چرا لازم بشمرد قطعاً بايد معصوم باشد، زيرا اگر معصوم از خطا نباشد لازم مى ‏آيد در اشتباهات هم اطاعت او عين اطاعت از خدا و رسول باشد و اين باعث تضاد در احکام الهى مى‏شود، زيرا از يک طرف پيروى از اولى الامر بدون قيد و شرط واجب است و از جانب ديگر در احکام غير الهى اطاعت حرام مى‏ باشد. پس نتيجه مى‏ گيريم اولى الامرى که در آيه اطاعت آن‏ها واجب شمرده شده بايد معصوم باشد.(3)

سپس فخر رازى در مصداق اين معصوم مطاع مى‏گويد: 

يا مجموع امت مى‏ باشند که در اين صورت اجماع و اتفاق امت حجيّت شرعى و قابل قبول است در صورتى که چنين اتفاقى امکان ندارد و اطاعت از امت اطاعت از اولى الامر محسوب نمى ‏شود، زيرا اولى الامر در هر زمانى يک نفر بيشتر نمى‏ تواند باشد.

مى ‏گويند: اگر مقصود از اولى الامر امام معصوم باشد با واژه «اولى الامر» که به معناى جمع است نمى‏سازد، چرا که در هر زمان امام معصوم يک نفر بيش نيست. 

پاسخ روشن است. آيه نمى‏خواهد وظيفه امت را در يک نسل و عصر خاصى تعيين کند بلکه اين آيه تکليف تمام عصرها و نسل‏ها را مشخص مى‏کند. بنابراين مجموعه ائمه معصومين که دوازده نفرند امت اسلامى بايد در طول تاريخ از آنان اطاعت نمايند.اولى الامرِ در زمان پيامبر (ص) امام على (ع) بوده، منتهاى مراتب چون حضرت رسول هر دو منصب رسالت و امامت را داشت از اين‏رو اطاعت از پيامبر مادامى که زنده است مقدّم بر اولى الامر بعد از خودش مى ‏باشد.

مى‏ گويند: اگر منظور آيه رهبران معصوم باشند پس چرا بلافاصله در مسئله تنازع و اختلاف، مردم را به خدا و رسول ارجاع مى ‏دهد: «فأن تنازعتم فى شى‏ء فردوه الى الله و الى الرسول»؟(4)

 بايد گفت: اولاً: اين اشکال تنها به مفسّران شيعه دوازده امامى وارد نيست بلکه متوجه ساير تفاسير نيز هست و در ثانى: مقصود از ارجاع در تنازع و اختلاف، در احکام است نه در مسائل حکومتى که پيروى از اولى الامر را مى‏ طلبد. در احکام شرعى و قوانين اسلامى همگى بايد به کتاب خدا و رسول مراجعه نمايند چون آنان تشريع کرده ‏اند و امام مجرى احکام و حدود مى‏باشد. طبيعتاً بايد از کتاب و سنّت استخراج کرده و به اجرا بگذارد. به همين دليل فرموده ‏اند: اگر از ما سخنى بر خلاف کتاب خدا و سنّت رسول الله نقل کردند هرگز نپذيريد، چرا که غير ممکن است ما چيزى بر خلاف کتاب خدا و سنّت پيامبر اظهار کنيم. حتى فرمودند هر چيزى که ما گفتيم دليل آن را از قرآن و سنّت از ما مطالبه کنيد. در منابع اهل سنّت نيز احاديثى وارد شده که اولى الامر به امامان معصوم از اهل بيت تفسير شده است؛ از جمله:

وَ إِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِوَ لَوْ رَدُّوهُ إِلى الرَّسولِ وَ إِلى أُولى الأَمْرِ مِنهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَستَنبِطونَهُ مِنهُمْوَ لَوْ لا فَضلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاتَّبَعْتُمُ الشيْطنَ إِلا قلیلا(83/نساء)

منظور از اولى الامر ( صاحبان فرمان ) در اينجا كسانى هستند كه قدرت تشخيص و احاطه كافى به مسائل مختلف دارند ، و مى‏توانند حقايق را از شايعات بى اساس و مطالب راستين را از نادرست براى مردم روشن سازند ، كه در درجه اول پيغمبر (صلى‏ الله ‏عليه‏ و آله‏ و سلّم‏) و ائمه اهلبيت (عليهم‏السلام‏) جانشينان او و در درجه بعد دانشمندانى هستند كه در اين گونه مسائل صاحب نظرند . چنانكه در تفسير نور الثقلين از امام باقر (عليه‏السلام‏) در ذيل اين آيه نقل شده كه فرمود : هم الائمه يعنى منظور از اين آيه ائمه اهلبيتند . (8)

مرحوم كليني در كافي به سند خود از عبد الحميد بن ابي الديلم از امام صادق (عليه‏السلام‏) روايت كرده كه فرمود : 

خداي عز و جل فرمود : اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم و نيز فرمود : و لو ردوه الي الرسول و الي اولي الامر منهم لعلمه الذين يستنبطونه منهم و با اين دو فرمان امرمردم را به اولي الامر آنان محول كرد ، همان اولي الامري كه اطاعت كردن از آنان را بر مردم واجب كرد .

علامه طباطبائی می فرماید اين روايت مؤيد این گفتار است كه: مراد از اولي الامر در آيه 83 نساء همان اولي الامر در آيه 59نساء است . و در تفسير عياشي از عبد الله بن عجلان از امام ابي جعفر (عليه ‏السلام‏) روايت كرده كه در ذيل جمله : و لو ردوه الي الرسول و الي اولي الامر منهم فرمود : منظور امامان هستند . اين معنا از عبد الله بن جندب از حضرت رضا (عليه‏السلام‏) نيز روايت شده ، به اين صورت كه آن جناب در باره واقفي مذهبان نامه‏اي به عبد الله نوشت و در آن اين معنا را تذكر داد ، شيخ مفيد نيز در كتاب اختصاص آن را در ضمن حديثي طولاني از اسحاق بن عمار از امام صادق (عليه‏السلام‏) روايت كرده است . (9)