بینامتنیت قرآن کریم و نهجالبلاغه، راه‌گشای اختلاف تفاسیر
کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)
کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمومنین امام علی(ع) در روزهای چهارشنبه25 دیماه (افتتاحیه کنگره در دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان) و اختتامیه کنگره 26 دی 1398 در موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع) برگزار گردید. دبیر خانه کنگره از تاریخ دهم خرداد الی 30 آبانماه شروع به اعلام فراخوان و دریافت آثار در ۳۴ محور در بخشهای مقاله(475اثر)-پایان نامه(69اثر)-کتاب(131اثر)-شعر(305اثر)- هنرهای تجسمی (102اثر)انجام داد.در مجموع ۱۰۸۲ اثر به دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) ارسال شد. بعد از ارزیابی اولیه، و نهایی و معرفی آثار برگزیده مقالات منتخب در کتاب کنگره مقالات منتشر شد.
چکیده:
یكی از عبارت‌های بحث‌انگیز قرآن كریم عبارت «بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا» است كه از دیرباز موضوع بحث مفسران بوده، برداشت‌های متفاوت از آن عرضه كرده‌اند، چه با توجه به اعجاز قرآن در بلاغت و این‌كه مقام، مقام تمثیل است، ظاهراً به نظر می‌رسد در این‌جا «فوق» را نباید با توجه به ظاهر آن به معنای «بالاتر و بزرگ‌تر» درنظر گرفت كه باید در این موضع معنای متضاد آن یعنی «كم‌تر و پایین‌تر» را به‌كار برد. این پژوهش با استمداد از تناص قرآنی در خطبه طاووس نهجالبلاغه ـ به‌عنوان فصل الخطابِ بحث‌وجدل‌ها ـ نشان می‌دهد می‌توان برای این عبارت قرآنی معنای «بالاتر و بزرگ‌تر از پشه» را برگزید.
کلیدواژه‌ها: قرآن کریم، «فما فوقها»، تناص (بینامتنیت)، نهجالبلاغه، «إلی ما فوقهما».
فهرست مطالب (مشاهده متن)
مقدمه
قرآن كریم معجزه گران‌قدری برای بشریت است؛ چه از حیث هدایتگری و چه از حیث الفاظ و عبارات در بالاترین سطح قرار دارد؛ «از لحظه نخستین، قرآن عرب را مات كرد؛ خواه از آنان كسانی بودند كه در این راه خدا سینه‌شان را برای پذیرش اسلام باز و گسترده ساخت و خواه آن‌کس كه خدا در اثر نافرمانی او را كور ساخت و چشمانش را پشت پرده غفلت نهان كرد» (سید قطب، تصویر فنی: نمایش هنری در قرآن، ص32).
خداوند متعال برای آن‌كه پیام وحی آسمانی را به بشر زمینی منتقل نماید از عجیب‌ترین شگفتی‌های انسان یعنی زبان استفاده نموده و قرآن كریم را «بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» (نحل/103؛ شعراء/84) نازل فرموده است. فهم درست زبان و ویژگی‌های زبانی، راهنمای دریافت مفهوم دقیق آیات قرآنی است. از این‌رو مفسران و دانشمندان علوم قرآنی از آغاز تاکنون در پرتو شناخت زبان عربی و با استناد به قرائن و روایات، سعی در پرده‌برداری از رموز آیه‌ها و غموض سایه‌های آن نموده‌اند.
از آن‌جاکه زبان عربی دریای بی‌كرانه‌ای است كه واژه‌های آن احتمال چندین معنای متفاوت را دارد، این كار قدری دشوار است و برای درك معنی، نكات بسیاری را باید درنظر گرفت. در این میان برخی واژه‌ها با توجه به جایگاه آن‌ها در جمله و عبارات پیشین و پسینشان به شكلی متفاوت دریافت می‌شوند و این‌جاست كه بازار بحث‌وجدل مفسران رونق می‌‌گیرد.
ازجمله مصادیق بارز این بحث‌‌ها، عبارت «فَمَا فَوْقَهَا» در آیه 26 سوره بقره است:
«إِنَّ اللَّهَ لَا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِینَ كَفَرُوا فَیَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ كَثِیراً وَیَهْدِی بِهِ كَثِیراً وَمَا یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِینَ»؛ «خداوند از این‌که به (موجودات ظاهراً کوچکی مانند) پشه، و حتی کم‌تر از آن، مثال بزند شرم نمی‌کند. (در این میان) آنان که ایمان آورده‌اند می‌دانند که آن، حقیقتی است از طرف پروردگارشان؛ و اما آن‌ها که راه کفر را پیموده‌اند، (این موضوع را بهانه کرده) می‌گویند: منظور خداوند از این مَثَل چه بوده است؟! (آری) خدا جمع زیادی را با آن گمراه، و گروه بسیاری را هدایت می‌کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می‌سازد!».
پشه ازنظر اندازه و جثه از كوچك‌ترین موجودات زنده است و ازنظر مفهوم و معنا خوارترین و ضعیف‌ترین آن‌ها است که بر همین اساس مورد تمثیل قرآن واقع شده است، در این قسمت از آیه شریفه، مفسران و مترجمان نظرات متفاوتی دارند، که آیا «فَما فَوقَها» فراتر بودن در اندازه است یا در مفهوم، آیا منظور «بزرگ‌تر از پشه» (مانند مگس و عنكبوت و...) است یا «کوچک‌تر از پشه»؟!
پژوهش حاضر با در نظر گرفتن تناصی راهگشا با نهجالبلاغه (خطبه/165) با روشی توصیفی ـ تحلیلی به هم‌آهنگی و ارتباط نزدیک بین قرآن کریم و فرموده امام علی(ع) متوسل شده تا معنی دقیق‌تری استنتاج نماید.
