مصداق شناسی اهل بیت (علیهم السلام)‌در آیه تطهیر با محوریت سیاق

مصداق شناسی اهل‌بیت در آیه‌‌ تطهیر بر اساس قرائن درون‌متنی با محوریت سیاق یکی از مصادیق تفسیر قرآن به قرآن است که می‌‌تواند بدون هیچ تعصبی و بدون متهم شدن به فرقه‌‌گرایی، راهگشا در تفسیر آیه‌‌ی تطهیر باشد. تحقیق حاضر با روش توصیفی – تحلیلی بر اساس قرائن درون‌متنی در راستای این پرسش که آیا می‌‌توان با تکیه بر سیاق آیات، مصداق صحیح اهل‌بیت را تعیین کرد، سامان یافته است. 

یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد: قرائنی از جمله تفاوت لحن خطاب، متفاوت بودن ضمائر، انحصار موجود در آیه، گستره‌‌ معنای رجس و ناسازگاری تحذیرهای موجود در آیات مربوط به زنان حضرت با تأکید‌‌های موجود در آیه تطهیر مبنی بر دوری از هر پلیدی، نشانگر انحصار مصداق اهل‌بیت در اصحاب کساء است. 

همچنین اثبات شده است سیاق کلی در تمام بخش‌‌های این آیات جاری است و مکان فعلی آیه‌‌ی تطهیر، تنها مکانی است که استدلال‌های موجود در دخول همسران حضرت تحت آیه را سست می‌‌نماید. 

کلیدواژه‌ها: آیه‌‌ تطهیر، اهل‌بیت، سیاق، قرائن درون‌متنی، رجس، تطهیر.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

آیات قرآن محدود به زمان خاصی نیست و تا روز قیامت ساری و جاری است؛ معارف قرآن همانند شکوفه‌‌ای است که هر روز گلبرگ تازه‌‌ای از آن باز می‌‌شود. شخصی خدمت امام صادق× عرض کرد: چرا هرچقدر قرآن درس داده می‌‌شود و نشر پیدا می‌‌کند، بیشتر از گذشته تازه و شکوفاتر می‌‌شود؟ امام(ع) در پاسخ فرمودند: «زیرا خداوند متعال قرآن را برای زمان و افراد خاصی نازل نکرده است، بلکه قرآن در هر زمانی جدید است و نزد هر قومی تازگی و شادابی دارد و این شکوفایی تا روز قیامت ادامه خواهد داشت» (ابن‌بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص87). پویایی تفاسیر قرآن در طول چهارده قرن و ملال‌‌آور نبودن آنها باوجود کثرتشان، نشانه‌‌ی بارزی از این تازگی است. بااینکه وصف پیش‌گفته در تمام آیات جاری است، اما برخی از آیات که جزء غُرر آیات هستند تازگی و شادابی افزون‌‌تری نسبت به آیات دیگر دارند. یکی از این آیات، آیه‌‌ شریفه‌‌ تطهیر است که بخشی از آیه‌ 33 سوره‌‌ مبارکه احزاب را تشکیل می‌‌دهند. خداوند متعال بعد از بیان آیاتی پیرامون زنان حضرت رسول اکرم| که دربردارنده‌ اوامر و نواهی مختلفی است، 

در ادامه‌‌ آیه‌‌ 33 می‌‌فرماید: «إِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَكمُ تَطْهِیراً؛ جز این نیست که خداوند مى‏خواهد از شما، خاندان پیامبر، پلیدى را ببرد و شما را پاك کاملاً گرداند.»

 این بخش از آیه که به آیه‌‌ تطهیر معروف شده است، یکی از آیات چالش‌‌برانگیز کلام‌الله است که بین مفسران معرکه‌‌ آراست. مصداق شناسی «اهل‌البیت» در آیه‌‌ شریفه، نقطه‌‌ شروع نزاع علمی بین شیعه و اهل‌سنت است که چالش را به واژگان و عبارت دیگر کشانده است. در پی اختلاف در تشخیص مصداق «اهل‌البیت»، اختلاف در تشخیص محصور «إِنَّمَا»، نزاع بر سر نوع اراده در کلمه‌‌ «یرِیدُ»، اختلاف در معنای «لام» در «لِیذْهِبَ»، کشمکش در چیستی ضمیر «کم» در کلمات «عَنكُمُ» و «یطَهِّرَكمُ»، اختلاف در معنای «الرِّجْسَ» و «یطَهِّرَكمُ» نیز ایجاد شده است. یکی از موارد اختلاف، نزاع بر نقش سیاق آیات قبل و بعد در مصداق شناسی «اهل‌البیت» است. مسئله سیاق که جزء قرائن داخلی در تفسیر آیات محسوب می‌‌شود (مصباح یزدی،قرآن‌شناسی، ج2، ص122)، ن

قش پررنگی را در تفسیر آیات دارد. سیاق در سامان یافتن ظهور برای سخن گوینده نقش انکارناپذیری دارد و بدون لحاظ سیاق و بی‌توجه به آن دست یازیدن به تفسیر آیه، مفسّر را به بیراهه خواهد کشاند. ظهورِ صحیح، در سایه‌‌ سیاق و ساختار کلی کلام دست‌یافتنی است؛ زیرا یکی از صغریات و مقدمات ظهور، سیاق حاکم بر کلام است. در صورت بی‌‌اعتنایی به این مقدمه، استدلال به ظهور شاید شخص را به مراد واقعی گوینده نرساند. به‌عنوان‌مثال فرقه‌‌ی جبریّه برای اثبات نظر خود از آیه‌‌ 96 سوره مبارکه‌‌ صافات استمداد جسته‌‌اند،

 خداوند متعال در این آیه می‌‌فرماید: «وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَما تَعْمَلُونَ»؛ «درحالی‌که خدا شما و آنچه را که می‌‌سازید، آفریده است» (صافات/96). فرقه جبریّه باورمندند که خداوند افعال انسان‌‌ها را خلق کرده است و برای تثبیت نظریه خود به این آیه دست یازیده‌‌اند (فخر رازی، مفاتیح‌الغیب، ج26، ص343). منشأ این فهمِ ناصواب، بی‌‌توجهی به سیاق حاکم است؛ سیاق آیات، مربوط به رفتار حضرت ابراهیم× با بت‌پرستان زمان خویش است، خداوند متعال پاسخ حضرت ابراهیم را در اعتراض به بت‌پرستان چنین نقل می‌‌کند: «قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ»؛ «گفت: آیا چیزى را مى‏پرستید كه خود مى‏تراشید؟ درحالی‌که خدا شما و آنچه را که می‌‌سازید، آفریده است» (صافات/95ـ96). 

بنابراین تفسیر صحیح درگرو شناخت درست سیاق آیات است. نقش سلبی و ایجابی سیاق در آیه‌‌ی شریفه‌‌ی تطهیر نیز سریان دارد و نمی‌‌توان بی‌‌توجه به آن آیه را تفسیر نمود. مفسران اهل‌سنت بر این اساس که سیاق آیات قبل و بعد آیه‌‌ی شریفه، در مورد زنان پیامبر اکرم(ص)ُ‌ اندیشه‌‌ی خود را بر باور سامان داده‌‌اند که این بخش از آیه نیز زنان پیامبر| را به همراه اهل کساء یا فقط زنان پیامبر را شامل می‌‌شود.

 نوشتار حاضر تنها برای تبیین این مسئله سامان یافته است و دلالت آیه را از جهت روایی به کتاب‌‌ها و مقالات دیگر که در این زمینه نگاشته شده، موکول می‌‌نماید و به اشاره‌‌ی جزئی در این زمینه اکتفا خواهد شد.