بررسی ارتباط موضوعی آیه ولایت با آیات قبل و بعد، با محوریت نظر فخر رازی و علامه طباطبایی

فهرست مطالب (مشاهده متن)

مسئله سیاق جایگاه ویژه‌‌ای در تفسیر، علوم قرآنی، اصول و فقه دارد. زیرا اولین گام برای فهم آیات قرآنی ظواهر آن‌هاست و سیاق در شکل‌گیری ظواهر نقش پررنگی دارد. زرکشی برای فهم معانی آیات مشکل، هفت مورد را که کمک کننده در فهم آیات هستند، نام می‌‌برد که مورد چهارم عبارت است از دلالت سیاق؛ وی می‌‌نویسد:

 «مورد چهارم دلالت سیاق است، همانا دلالت سیاق معنای مجمل را روشن می‌‌سازد و مفسّر یقین پیدا می‌‌کند که معنای دیگری مراد نیست و عام را تخصیص و مطلق را مقیّد می‌‌کند و دلالت را متنوع می‌‌کند. سیاق از بزرگ‌ترین قرائنی است که به مراد متکلم دلالت می‌‌نماید. پس هر کس به آن اهمیت ندهد، در تفسیرش دچار اشتباه شده و در مناظراتش مغالطه می‌‌کند. پس به سخن خداوند متعال توجه کن که می‌‌فرماید: «ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْكَرِیمُ‏» (دخان / 49). خواهی یافت که سیاق آیات دلالت دارد که او آن روز چقدر ذلیل و حقیراست.»(زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج 2، ص 335).

 بهره‌‌گیری از سیاق و حجیت آن در گروِ شرایط مختلفی است (عزتی بخشایش، بررسی شرایط حجیت سیاق، ص76 و 128).

 یكى از شرایط بهره‏ گیرى از قرینه سیاق در فهم قرآن، ارتباط موضوعی و مفهومی جمله‏هاى قبل و بعد آیه مورد تفسیر، بیان شده است (فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ج‏8، ص337 و مصباح یزدی، ، قرآن‏شناسى، ج‏2، ص 123).‏ 

سخنان علامه طباطبایی ذیل برخی آیات ازجمله آیه اکمال، آیه ولایت، آیه تطهیر و آیات دیگر، به این شرط اشاره دارد (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 167 و ج 6، ص 6). در تبیین این شرط گفته شده است: «درصورتی‌که جمله‏ها درباره دو یا چند موضوع یا مطلب مستقل از یكدیگر، صادر شده باشند، بى ‏ارتباط بودن و تناسب محتوایى نداشتن آن جمله‏ها باهم امر نامعقولى نیست‏ (رجبی، روش تفسیر قرآن، ص 109). 

براى مثال، اگر یك یا چند جمله معترضه بین جمله‏هاى دیگر قرار گیرد، نمى‏توان به لحاظ سیاق، در معناى ظاهر جمله‏هاى معترضه تصرّف كرده و آنها را بر معنایى متناسب با جمله‏هاى قبل و بعد حمل نمود؛ زیرا بین جمله‏هاى معترضه و دیگر جمله‏ها ارتباط موضوعى وجود ندارد؛ نمونه چنین جملاتى را در سوره قیامت مشاهده مى‏كنیم. 

آیات كریمه «لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَینا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَینا بَیانَهُ؛ زبانت را به خاطر عجله براى خواندن آن [قرآن‏] حركت مده، چراکه جمع‌کردن و خواندن آن بر عهده ماست! پس هرگاه آن را خواندیم، از خواندن آن پیروى كن!»(قیامت / 16 – 19). 

درباره قرآن كریم و دربردارنده دستور ویژه‏اى به پیامبر گرامى اسلام| در هنگام نزول آن و بیان برخى نكات دیگر مربوط به آن است. این آیات به‌صورت جمله‏هاى معترضه در بین آیاتى كه به قیامت مربوط است، قرار گرفته است. به همین دلیل به‏ لحاظ سیاق جمله‏ ها و در پى هم آمدن این جمله‏ ها با جمله‏هاى قبل و بعد، نمى ‏توان از ظاهر این آیات دست برداشت و آن‏گونه كه برخى معتقد شده ‏اند، این آیات را بر معناى متناسب با آیات قبل و بعد حمل گردد (رجبی، روش تفسیر قرآن، ص 109).

 یکی از آیاتی که اثبات یا انکار وجود ارتباط موضوعی در آن نقش پررنگی دارد، آیه ولایت یعنی آیه 55 سوره‌‌ی مبارکه‌‌ی مائده است. خداوند در این آیه می‌‌فرماید: 

«إِنَّمَا وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ؛ سرپرست شما، تنها خدا و فرستاده او و كسانى كه ایمان آورده‏اند مى‏باشند، (همان) كسانى كه نماز را بر پا مى‏دارند و درحالی‌که آنان در رکوع‌اند، زكات مى‏دهند» (مائده/55) 

فخر رازی باورمند است آیه‌‌ مذکور باید تحت سیاق آیات قبل و بعد تفسیر شود و ولایتی که در این آیه وجود دارد، با ولایتی که در آیات قبل مطرح شده است موضوعاً در ارتباط هستند؛ اما اندیشه‌‌ علامه طباطبایی بر تفاوت این دو سامان یافته است. در مقاله حاضر نظر این دو عالم بزرگ را پیرامون نوع ارتباط موجود در آیه‌‌ ولایت بررسی خواهیم کرد.