روش تشویق و تنبیه از منظر نهج‌البلاغه

چکیده

روش تشویق و تنبیه ‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان یکی از مباحث مهم و مؤثر به‌ویژه در عرصه تعلیم و تربیت برای مدیران، معلمان، مربیان، دست‌اندرکاران، والدین و دانش‌آموزان از دیرباز مطرح بوده و هم‌چنان ‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان یک پدیده چندوجهی اثرگذار و مهم از دیدگاه‌‌‌‌های مختلف در محافل آموزشی و تربیتی مورد بحث است. 

این پژوهش از نوع تحقیقات بنیادی و به شیوه توصیفی-تحلیلی بوده و برای جمع‌آوری اطلاعات از شیوه کتابخانه‌‌‌‌‌‌ای و بررسی منبع استنادی (استناد به کتاب ‌‌‌نهج‌البلاغه) استفاده شده است. 

طبق استخراج و استنتاج پژوهشگر حاضر، از شخصیت و آموزه‌‌‌‌های حضرت امام علی (علیه السلام)‌  در ‌‌‌نهج‌البلاغه باید گفت: در تشویق و تنبیه باید به انتخاب، اجرا، اثرات و بازخوردها دقت کرد. ‌‌‌هم‌چنین مشخص شد که ویژگی‌‌‌‌ها و نقش تشویق عبارتند از: ایجاد تقویت و انگیزه درونی در دانش‌آموزان برای تغییر، اصلاح و تثبیت رفتار مثبت، دیدن جزای عمل، تداوم به انجام اعمال نیک، نداشتن ارفاق و تبعیض در کاربرد و رعایت اعتدال و میانه‌روی و در تنبیه هم عبارتند از: جلوگیری از شیوع اعمال و رفتارهای خطا و بد، دیدن سزای عمل، نداشتن اغراض و تبعیض در کاربرد، پرهیز از تندروی، تعصب، پیش‌داوری، عیب‌جویی و عدم استفاده از تنبیه بدنی تا حد امکان و ‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان آخرین راه‌حل و اقدام با حفظ تمامی شرایط و مقتضیات و استفاده از اخطارها و تهدید‌‌‌‌های متناسب کلامی و غیر کلامی. ‌‌‌هم‌چنین نکاتی که هم در تشویق و هم در تنبیه باید توجه نمود شامل: کاربرد بجا و به‌موقع، اقناع نفسی، همسانی با ویژگی‌‌‌‌های مختلف جسمی و روحی، حفظ کرامت و شخصیت انسان، تناسب داشتن با عمل و در نهایت تعلق به رفتار فرد. در پایان، پیشنهادات و راهکارهای عملی ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها: تعلیم و تربیت، تشویق و تنبیه، حضرت امام علی (علیه السلام)‌ ، ‌‌‌نهج‌البلاغه.

فهرست مطالب(مشاهده متن)

دین اسلام و مکتب تشیع ‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان تنها راه سعادت بشری مطرح است. منبع غنی و پُربار ‌‌‌نهج‌البلاغه ‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان یکی از منابع اصلی دین اسلام و به‌ویژه تشیع بوده و در سیره عملی، شخصیتی، تعلیمی و تربیتی مولای متقیان حضرت امام علی (علیه السلام)‌  به‌عنوان یک الگوی کامل بشری در همه زمینه‌‌‌‌های عملی، تعلیمی و تربیتی مطرح بوده و راه را برای همگان به‌ویژه تلاشگران عرصه تعلیم و تربیت [Education] یعنی مدیران [Principle]، معلمان [Teachers] و مربیان [Trainers] در کاربرد صحیح و به‌موقع ‌‌روش‌های تعلیمی و تربیتی نظیر: تشویق [Encourage] و تنبیه [Punishment] باز کرده است.

 تشویق در لغتنامه دهخدا به معنای آرزومند کردن، به شوق افکندن و راغب ساختن است و تنبیه در لغت به معنای آگاهانیدن، بیدار کردن، واقف گردانیدن به چیزی و آگاه و هوشیار کردن است.

 با مطالعه و بررسی مقدماتی ابعاد شخصیتی و تربیتی حضرت امام علی (علیه السلام)‌  در ‌‌‌نهج‌البلاغه ‌‌‌‌‌‌می‌توان دریافت: پند و موعظه، الگوبرداری و ‌پیش‌گیری، تذکر و یادآوری، محبت و مدارا، عبرت‌آموزی، بصیرت‌آفرینی، عفو، تغافل، تشویق و تنبیه از مهم‌ترین ‌‌روش‌های تعلیمی و تربیتی بوده که متناسب با نیازهای تربیتی، عاطفی، روانی، فردی، اجتماعی و فطری فرد مربی و متربی هستند، که در این مقاله به بررسی روش‌های تشویق و تنبیه پرداخته شده است.

 حضرت امام علی (علیه السلام)‌  در آموزه‌‌‌‌های ‌‌‌نهج‌البلاغه تأکید زیادی بر روش تربیتی اُلگومحوری (اُسوه‌مداری) کرده است و کاربرد عملی این روش تربیتی را در موضوعات مهم دیگری همچون: تشویق و تنبیه، محبت، یادآوری، غفلت، امر به معروف به‌کار برده است و مبنای کار را بر پیروی از طبیعت وجود (هستی) انسان، اهداف محسوس وجود محوری انسان، یادگیری از طریق مشاهده مستقیم، یادگیری سریع، استمرار و تداوم، تسهیل‌گری، اعتماد به نفس، آموزش مستقیم که مبتنی بر ارائه دو الگو یعنی: الگوی خودشناسی و الگوی پیروی از دیگران (دیگر پیروی) نظیر: پیامبر اسلام’، مالک اشتر و سلمان فارسی ‌‌‌‌‌‌می‌باشد، بنیان نهاده است.

 یک معلم و یا مربی آگاه و آشنا با مسائل تربیتی با توسل به تشویق و تنبیه مقتضی ‌‌‌‌‌‌می‌تواند محیطی سازنده و سرشار از تحرک و نشاط را در حد متعادل ایجاد نماید و نقش بشیر و نذیر را بازی کند.

 در ضرورت و اهمیت تشویق طبق آموزه‌‌‌‌های ‌‌‌نهج‌البلاغه، هدف تنها قدردانی نیست، بلکه بیش‌‌تر ایجاد انگیزه و تحول درونی و ‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان اسوه بودن فرد برای سایرین مطرح است که در خطبه 319 به آن اشاره شده است. ‌‌‌هم‌چنین هدف از تنبیه هم انتقام‌جویی و شرارت نیست، بلکه هدف مبارزه با پلیدی‌‌‌‌ها، رفتارهای نامناسب و تناسب کیفر و مجازات و دوری از گناه و خطاها ‌‌‌‌‌‌می‌باشد که در خطبه 332 به آن اشاره شده است.

 در کاربرد ضرورت و اهمیت تشویق و تنبیه باید به شرایط محیطی، روش تربیت، روابط اجتماعی، اعتدال، آرامش، محبت، رشد همه‌جانبه، محیط دوستان و همسالان و شخصیت دانش‌آموزان توجه نمود که در غیر این صورت مشکلات عاطفی، هیجانی و شخصیتی ایجاد می‌شود.

 با توجه به نکات فوق، باید گفت: تشویق و تنبیه ‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان روش تعلیمی و تربیتی ‌‌‌‌‌‌‌مؤثر از نظر دین اسلام و ‌‌‌نهج‌البلاغه مطرح بوده و از نقش و اهمیت فراوانی در تغییر، اصلاح و تثبیت رفتار مثبت و مطلوب و جلوگیری از شیوع رفتار منفی برخوردار هستند.

این مقاله در جلد چهارم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید