سیر تعاملی امام علی (علیه‌السلام) در دوران تثبیت خلافت
کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)
کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمومنین امام علی(ع) در روزهای چهارشنبه25 دیماه (افتتاحیه کنگره در دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان) و اختتامیه کنگره 26 دی 1398 در موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع) برگزار گردید. دبیر خانه کنگره از تاریخ دهم خرداد الی 30 آبانماه شروع به اعلام فراخوان و دریافت آثار در ۳۴ محور در بخشهای مقاله(475اثر)-پایان نامه(69اثر)-کتاب(131اثر)-شعر(305اثر)- هنرهای تجسمی (102اثر)انجام داد.در مجموع ۱۰۸۲ اثر به دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) ارسال شد. بعد از ارزیابی اولیه، و نهایی و معرفی آثار برگزیده مقالات منتخب در کتاب کنگره مقالات منتشر شد.
چکیده
با رحلت پیامبر (ص) جامعه اسلامی دچار التهاب شدیدی شد که به دنبال آن، رخدادها به همراه اختلافات اساسی در نگرش صحابه به رهبری و حاکمیت و همچنین خطرات بالقوه‌ای که از جانب دشمنان داخلی و خارجی موجودیت اسلام را تهدید می‌کرد. در بستر این رخدادها و در میان مشاجره‌ها و مخالفت‌ها، ماجرای سقیفه شکل گرفت و ابوبکر به‌عنوان جانشین پیامبر (ص) و خلیفه اول تعیین گردید. در قیاس با سایر مخالفین، مواضع امام علی (ع) و یارانش، سبک و سیاق خاص خویش را دارد. مواضعی که در دو قالب اعتراض (تقابل) و همراهی مسالمت‌جویانه (تعامل) به‌صورت مستمر، پایدار و متوازن شکل می‌گیرد.
در این مقطع امام با تحمل ناملایمات به اهداف والاتر و دغدغه‌های عالی‌تری می‌اندیشد. ازجمله این دغدغه‌ها، خطرات عظیمی است که وحدت امت اسلام و اساس نوبنیاد دین خدا را نشانه گرفته است. علاوه بر این، عدم امکانات کافی جهت مقابله و نبود زمینه اجتماعی مناسب برای حاکمیت، امام (ع) را وامی‌دارد که به سیاست صبر و سکوت و درنهایت بیعت و با هدف تقویت جبهه واحد امت اسلامی، در برابر خطرات داخلی و خارجی روی آورد. که می‌توان آن را، بنیاد اندیشه تقریب مذاهب نامید.
این مقاله ضمن بررسی شرایط پس از عصر نبوت، به علل و چگونگی تعامل علی (ع) با خلافت می‌پردازد، امام برای حفظ مصالح اسلام و با احترام به خواسته عمومی پس از بیعت نهایت تعامل را با خلیفه داشت و کوچک‌ترین مانع و سنگ‌اندازی را در این زمینه به وجود نیاورد.
یافته پژوهش با استفاده از روش کتابخانه‌ای و تحلیلی- توصیفی نشان می‌دهد که تعامل امام با خلافت یک تاکتیک و استراتژی بوده و از اعتقادات او سرچشمه گرفته بود، به همین علت همکاری لازم و مشاوره شایسته را در زمینه‌های مختلف با حکومت داشته است.
کلیدواژه‌ها: تشیع، امام علی (ع)، ابوبکر خلیفه اول، سقیفه، بیعت، تقابل، تعامل.
فهرست مطالب(مشاهده متن)
مقدمه
با رحلت پیامبر اکرم (ص)، امت اسلام در آستانه یک آزمایش بزرگ قرار می‌گیرد. آزمایشی که جهت‌گیری آینده امت اسلام را در دو شاخه متفاوت رقم زد. جامعه نوپای اسلامی پس از 23 سال جنگ و جهاد، به‌ظاهر بر دشمنان داخلی غلبه یافته و ساختار اولیه یک تمدن نوین را پی‌ریزی کرده بود؛ اما در درون با آشفتگی‌های فراوانی درگیر شد و از بیرون نیز در معرض تهدید قرار گرفت، که می‌توان به برخی از موارد آن اشاره نمود:
- نخست. اختلاف اساسی در نگاه به جانشینی و حاکمیت اسلامی در بین صحابه اعم از انصار و مهاجرین. اختلاف دیدگاه صحابه، در جریان اعزام سپاه شام به فرماندهی اسامه و در حیات پیامبر (ص)، بروز کرد و در جریان سقیفه و مشاجرات بین انصار و مهاجرین عینیت یافت. عدم بیعت جمع کثیری از صحابه با خلیفه اول، به‌ویژه بنی هاشم و در رأس آنان امام علی (ع) در روزهای آغازین، گواه بارز این اختلافات است. از طرفی مقایسه شخصیت‌ها و نوع مواضع اصحابی چون عمار، ابوذر، مقداد و سلمان با مسلمانان تسلیم شده‌ای چون ابوسفیان و افرادی از این قبیل، گواه بارز دیگری بر این اختلافات مبنایی است.
- دوم. گسترش فتنه پیامبران دروغین و ارتداد جمعی قبایل. مرتدین پس از رحلت پیامبر (ص) را به چهار گروه می‌توان دسته‌بندی کرد: مدعیان نبوت (اسود عنسی – مسیلمه بن حبیب – طلیحه بن خویلد). قبایلی که به سنت جاهلی بازگشتند.
معتقدین به اسلام و منکرین خلافت ابوبکر با انگیزه‌های سیاسی و گاه اعتقادی (طایفه مالک بن نویره)؛ کسانی که خلافت را قبول داشتند؛ اما حاضر به پرداخت زکات نبودند و آن را نوعی باج‌خواهی مىدانستند (رک: یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 4؛ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۳۸). - سوم. بروز تعصبات قومی و عشیره‌ای و غلبه آن بر عقاید و باورهای دینی. تبعیت جمعی از رهبران قبایل، هم در گرایش به اسلام در جریان موسوم به "وفود" رخ داد و هم بلافاصله پس از رحلت پیامبر (ص) در ارتداد جمعی آنان از دین اسلام اتفاق افتاد. در نظام قبیله‌ای، گرایش و ارتداد هر دو تابع تصمیم رهبر قبیله است. آنچه در سقیفه رخداد - سهم خواهی اوس و خزرج در قدرت و حاکمیت و استدلال مهاجرین بر سیادت و برتری قریش در مشاجرات سقیفه و حتی اصرار عباس عموی پیامبر بر بیعت با امام علی (ع) - همه را باید از منظر همین تفکر قبیله‌ای جستجو کرد. «تصميم سقيفه، با روش معمول و سنت قديمى اعراب، حداقل براى يك گروه عمده از ميان آنها مطابقت داشت.
اكثريت اعراب شمالى، اسلام را دست‌کم در مرحله نخست قبول آن، به‌صورت يك نظام اجتماعى ـ سياسى مبتنى بر تعاليم مذهبى محمد (ص)، فهميده بودند، اوس و خزرج اسلام را اساساً به‌عنوان نظامى مذهبى همراه با حركت سياسى- اجتماعى مىفهميدند. بنابراين زمانى كه پيامبر رحلت نمود مسئله جانشينى او به‌عنوان تركيبى از رهبرى سياسى و مذهبى جلوه كرد... اكثريت مسلمين كه با آمادگى ابوبكر را پذيرفتند، بيشتر بر جنبه سياسى- اجتماعى در روش متداول جانشينى تأكيد نهادند آن‌گونه رهبرى و رياست قبيلهاى كه به‌وسیله خليفه اول تفسير گرديد» (محمد جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، 27). - چهارم. خطر بالقوه دو امپراتوری بزرگ ایران و روم در همسایگی سرزمین‌های اسلامی. جرقه‌های اولیه این برخوردها در حیات پیامبر (ص) زده شده است. نامه پیامبر به خسروپرویز، جنگ تبوک و اعزام سپاه اسامه، ازجمله این موارد است. این برخوردها در زمان خلیفه دوم استمرار یافت. اعزام سپاه اسامه بلافاصله پس از رحلت پیامبر و جانشین شدن ابوبکر و جنگ یرموک آخرین جنگ در زمان خلافت ابوبکر همه در راستای این نظریه است.
