انسان کامل از منظر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)

شناخت انسان در مقام خودشناسی و رسیدن به سعادت، گرایشی است که خداوند متعال در سرشت آدمی قرار داد و بدین وسیله، پیمودن راه قربش را برای آدمیان ممکن ساخت. انسان به‌طورکلی دارای عقل و اراده قوی است که بر دیگر موجودات جهان برتری دارد. از این‌رو با مجاهدت نفس، مبانی حرکت به‌سوی کمال را در خود فراهم می‌آورد. از دیدگاه نهج‌البلاغه به‌کارگیری عقل و کنترل نفس در قرب خدا و رسیدن به مقام خلیفةاللهی اثرگذار است. این مقاله با روش حدیثی ـ تحلیلی، به معرفی انسان کامل از منظر نهج‌البلاغه می‌پردازد، با تأکید بر این‌که حضور نفس، در این مسیر، چه کمکی می‌تواند بکند. هم‌چنین ضمن بیان انسان کامل و نفس وجود آدمی، به چگونگی زلال‌کردن نفس در مسیر تکامل انسان و ارتقاء آن به مقام عالی آدمیت و کمال می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها: انسان کامل، نهج‌البلاغه، خلیفة‌الله، عمل شایسته، عقل، نفسه مطمئنه

فهرست مطالب (مشاهده متن)

در مبحث انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه، حضرت علی(ع) انسان کامل را به‌عنوان محبوب‌ترین بنده خدا معرفی می‌کند و او را به‌عنوان الگو قرار می‌دهد. ازنظر ایشان محبوب‌ترین بنده نزد خداوند، کسی است که در پیکار با نفس، خدا او را یاری رسانده و ترس از خدا، منجر به‌روشنی چراغ هدایت در قلب او می‌شود. در این صورت انسان، حقایق دنیا را با چشم دل می‌نگرد و همواره به یاد خدا هست، راه هدایت باز می‌شود، از تاریکی‌ها می‌گذرد و از صفت کوردلان خارج می‌شود (سید رضی، نهج‌البلاغه، خطبه87).

عبدالکریم جیلی در کتاب «انسان کامل در معرفت اواخر و اوائل» حضرت محمد| را به‌عنوان الگوی انسان کامل که آیینه حق می‌باشد، ذکر کرده است. شهید مطهری در کتاب «انسان کامل»، حضرت علی(ع) را به‌عنوان الگوی نمونه معرفی می‌کند. ازنظر استاد مطهری، انسان کامل، انسان نمونه‌ای است که همانند حضرت علی× دارای تمام ارزش‌های انسانی می‌باشد. این ارزش‌ها در حضرت به‌طور هم‌آهنگ رشد کرده و او را به حد اعلی رسانده است. در ضمن ایشان در کتاب خود آورده‌ که حضرت علی× انسان کاملی است که این موضوع را از مدارایی که با قاتل خود داشتند، می‌توان فهمید. حضرت علی× از نفس خود گذشت و به مقام انسان کامل رسید (مطهری، انسان کامل، ص‌10).

آیت‌الله حسن‌زاده آملی در کتاب «انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه» انسان کامل را موجودی مختار و دارای اراده می‌داند که می‌تواند با مجاهدت، راه لقای پروردگار را در همین دنیا بپیماید و آن‌چه را انسان‌های عادی پس از مرگ می‌بینند، با چشم باطن ببیند. البته اگر دین‌داری به اجبار باشد، کسی نمی‌تواند به این باور برسد. در این راه، همت قوی لازم است که معمولاً از نفس قوی نشأت می‌گیرد. «انسان با همتش پرواز می‌کند چنان‌که پرنده با دو بالش پرواز می‌کند» (حسن‌زاده آملی، انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه، ص‌98).

انسان کامل در نهج‌البلاغه، همراه با نشانه‌هایش با هوشیاری تمام از زبان حضرت علی× بیان شده است. حضرت علی(ع) انسان کامل را در مقام خودشناسی معرفی می‌کند؛ کسی که شأن خود را می‌شناسد، از هر قیدوبندی رها و با سعی خود و نفس قوی از وابستگی‌ها رها می‌شود، به سمت وارستگی حرکت می‌کند و اوج سعادت را برای خود رقم می‌زند. ایشان ابوذر را به‌عنوان انسان وارسته و کامل معرفی می‌کند (رهبر، شرح موضوعی نهج‌البلاغه، ص‌10).

صعود به قله کمال، با غلبه‌ بر هوای نفس است. نفس، در وجود آدمی گوهر نابی است که هدایت‌گر خوبی برای انسان به‌سوی وارستگی است. از طرفی، همچون جواهری می‌درخشد و نابودی انسان را فراهم می‌کند.

مسئله اصلی در این مقاله، شرح مختصری از تعریف و نشانه‌های انسان کامل و بررسی حضور نفس در مسیر تکامل انسان از دیدگاه امیر مؤمنان علی× است.

این مقاله در جلد نهم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید