بررسی پدیده نفاق از منظر نهج‌البلاغه

یکی از مهم‌ترین پدیده‌های اجتماعی نفاق است. نفاق رفتاری ناشی از انگیزه‌های مادی و دنیوی است؛ در چنین حالتی بشر به‌راستی و از درون به امری معتقد نیست، بلکه از روی انگیزه‌های خاص تظاهر به اعتقاد می‌نماید. بحث، وقتـی ضـرورت مـی‌یابـد که بدانیم نفاق، روح تعاملات فردی و اجتماعی را خدشه‌دار نمـوده و بــا تفرقــه و تحمیــل خسارت‌های فراوان، اسباب فروپاشی نظام اسلامی را فراهم می‌آورد. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) به‌عنوان دست‌پرورده پیامبر عظیم الشأن اسلام’ در سرتاسر نهج‌البلاغه، نفاق را که به‌خصوص در جامعه آن زمان ریشه دوانیده بود، مطرح می‌کند و به‌شدت آن را مورد نکوهش قرار می‌دهد.

نگارنده در این مقاله، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و به روش تحلیل اسنادی با بهره‌گیری از کتاب‌های شارحین و سخنرانی‌ها و تحقیقات انجام‌شده در خصوص نفاق، روایات نقل‌شده از امام علی(ع) در نهج‌البلاغه را استخراج نموده و ضمن گزارش روایات و سخنرانی‌ها به تبیین موضوع و تحلیل محتوا پرداخته است. 

حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) نفاق را بزرگ‌ترین مفسده و رذیله اخلاقی معرفی می‌کند. ایشان در سرتاسر نهج‌البلاغه سعی در افشای چهره منافقین دارد و نفاق را مسبب فتنه و اختلاف در جامعه دانسته که نارضایتی و ناخشنودی پروردگار را به همراه دارد.

 دورویی و ریا را برابر شرک دانسته و سستی و کوتاهی ملت‌ها در مبارزه با باطل را اثر نفوذ نفاق در پیکره ملت‌ها می‌داند. حضرت با بیان نشانه‌هایی از منافقان از مردم می‌خواهد كه آنان را شناخته و راه خود را از آنان جدا کنند. امیرالمؤمنین علی(ع)  مبارزه اولی و اصلی را مبارزه با نفاق می‌داند و قرآن را تنها نسخه شفابخش امراض روحی و اخلاقی ازجمله نفاق، معرفی می‌کند.

کلیدواژه‌ها: امام علی(ع) ، نهج‌البلاغه، رفتار علوی، پدیده نفاق، منافقان.

فهرست مطالب(مشاهده متن)

یکی از بزرگ‌ترین آفت‌ها و خطراتی که ممکن است یک جامعه را تا مرز نابودی و سقوط بکشاند و پایه‌های اخلاقی آن جامعه را متزلزل سازد، آفت بزرگی به نام «نفاق و دو رویی» است که در قرآن و روایات بارها نسبت به این پدیده شوم هشدارهای جدّی داده شده است. نفاق یک بیماری است که درد همیشگى انسان‏ها و جوامع در طول تاریخ بوده است و منافق مانند ننگی در پیکره یک جامعه همیشه مورد سرزنش و نکوهش قرار داشته است. در دوازده سوره قرآنی، بحث منافقین به تفصیل مطرح شده است که نشانگر خطرناک بودن این گروه است و در آیات متعدد اوصاف و شگردهای منافقین مطرح می‌گردد و ریشه‌های نفاق شناسانده می‌شود تا مؤمنان در دام آن گرفتار نشوند.

قرآن مؤمنان را از خطرهای منافقان بر حذر می‌دارد و می‌فرماید: {هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُم}‏؛ (منافقون/4)؛ «منافقان دشمنان اصلی شمایند از آنان برحذر باشید». در ابتدای سوره بقره 13 آیه از آن مربوط به جریان نفاق و منافقان است و این نشان‌دهنده وظیفه و تکلیف جامعه ایمانی برای شناخت جریان نفاق است و هوشیاری نسبت به روش‌های نفاق‌گونه منافقین یک وظیفه عمومی و همگانی است.

امیرالمؤمنین(ع)در روایتی از پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) نقل می‌کند که حضرت فرمود: «إِنِّی لَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِی مُؤْمِناً وَلَا مُشْرِكاً أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِیمَانِهِ وَأَمَّا الْمُشْرِكُ فَیَقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْكِهِ وَلَكِنِّی أَخَافُ عَلَیْكُمْ كُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ عَالِمِ اللِّسَانِ یَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَیَفْعَلُ مَا تُنْكِرُون» (سید رضی، نهج‌البلاغه، نامه27)؛ «من بر امتم نه از مؤمن می‌ترسم و نه از مشرك؛ چراکه خدا مؤمن را با ایمانش بازمی‌دارد و مشرك را با شركش‏ نابود مى‏کند؛ اما من بر شما از کسانی مى‏ترسم كه در دل منافق‌اند و در زبان ‏دانا، سخنانى مى‌گویند که می‌پسندید ولى کاری می‌کنند که نمی‌پسندید».

 امام علی× به‌عنوان عالی‌ترین مفسر قرآن و کتاب نهج‌البلاغه به‌عنوان برادر قرآن، بارها در خصوص خطر نفاق و منافقین هشدار می‌دهند. امام× تمام گرفتاری خود را در مواجهه با کارگزاران و خواص و مردم منافق می‌داند. این مردم‌اند که اندکی بعد حضرت آن‌ها را شماتت نموده و می‌فرماید: «امروز مردم از ستم حاکمان خود می‌ترسند و من از ستم رعیت خویش. خواستم تا برای جهاد بیرون شوید در خانه خزیدید. سخن حق را به گوش شما خواندم، نشنیدید، آشکارا و نهان خواندم، پاسخ نگفتید، اندرزتان دادم نپذیرفتید»(همان، خطبه97). این مردم دورو، کار را به‌جایی می‌رسانند که حضرت درباره‌شان می‌فرماید: «به خدا دوست داشتم خدا میان من و شما جدایی اندازد و مرا بدان‌که از شما به من سزاوارتر است ملحق سازد (همان، خطبه116).

 حال که خطر نفاق و منافق روشن شد و معلوم گردید که یکی از هشدارهای مهم در فرهنگ دینی هشدار نسبت به جریان نفاق است لازم است پیرامون این مقوله و پدیده در چند محور مطالبی را ارائه دهیم تا نسبت به این آسیب بزرگ بصیرت و آگاهی بیش‌تری پیدا شود و با شناخت چهره‌های رنگارنگ منافقان کسی در دام‌های گسترده آنان گرفتار نگردد. بررسـی عملکـرد و شیوه‌های برخـورد و ویژگی‌های ایـن گـروه فاسـق در نهج‌البلاغه، باعث می‌شود تـا بهتـر و بـا پـشتوانه محکم‌تری به مقابله با این معضل پرداخته شود.

 هدف اصلی این پژوهش شناخت ریشه‌ها و خصوصیات جریان نفاق در نهج‌البلاغه است و از سؤالات اصلی این پژوهش نیز چگونگی توصیف جریان نفاق توسط امیرالمؤمنین علی(ع)  است.

 روش مورداستفاده در سازمان‌دهی و انجام پژوهش به شیوه توصیفی و از نوع تحلیل اسنادی می‌باشد. به این صورت که با بهره‌گیری از کتاب‌ها، دانش‌نامه‌ها، سخنرانی‌ها و تحقیقات انجام‌شده در خصوص نفاق، روایات نقل‌شده از امام علی(ع)  در نهج‌البلاغه استخراج شده است. این مقاله، به شیوه توصیفی و به روش تحلیل اسنادی با بهره‌گیری از کتاب‌های شارحین و سخنرانی‌ها و تحقیقات انجام‌شده در خصوص نفاق، روایات نقل شده از امام علی(ع)در نهج‌البلاغه را استخراج نموده و ضمن گزارش روایات و سخنرانی‌ها به تبیین موضوع و تحلیل محتوا با استناد به روش اسنادی از طریق غور در منابع و مآخذ مربوط، ارجاع مستقیم به قرآن كریم، نهج‌البلاغه و نیز نگاره‏های الكترونیكی موجود صورت گرفته شده است. در این خصوص شارحین معروف نهج‌البلاغه به‌خصوص ابن‌میثم و مکارم شیرازی بحث‌های مفصلی داشته‎اند و هادی مسعودی، مصطفی قویدل، نهله غروی و شهرزاد غروی مقاله‌هایی با این عنوان به رشته قلم درآورده‌اند.

این مقاله در جلد نهم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید