بررسی آثار و پیامدهای عبرت‌ها در نهج‌البلاغه

از کارآمدترین روش‌های تربیتی که در قرآن و سیره پیشوایان دینی آمده، روش عبرت است. عبرت حالتی است که در اثر برخورد با اموری ظاهری و مشهود، برای انسان پدید می‏آید و به معرفتی باطنی و غیر مشهود منتهی می‏شود. به این حالت، اگرچه روش نمی‏گویند ولی با توجه به عامل ایجادکننده آن، جنبه روشی پیدا می‏کند. تشابه زندگی انسان‌ها و اقوام و ملل مختلف با یک‌دیگر، حسابگری و اندیشه‏ ورزی و نیز تأثیرپذیری انسان، مبانی این روش را تشکیل می‏دهند؛ یعنی در اثر تعامل این ویژگی‌ها با یک‌دیگر، حالت عبرت پدید می ‏آید. 

این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد حدیثی به بررسی پی‌آمدهای عبرت‌ها در نهج‌البلاغه انجام گرفته است.

 از نتایج این تحقیق می‌توان به دست‏یابی به بینش، بهره‏مندی از تجارب دیگران، مصونیت نسبی از خطا و درنهایت استفاده بهینه از باقی‌مانده عمر و از منابع عبرت نیز می‏توان به حوادث و تحولات تاریخی، سرگذشت اقوام و ملل، شگفتی‌های خلقت، حیات و مرگ تمدن‌ها، عظمت و انحطاط دولت‌ها، تجربیات اولیه خود انسان و در یک کلام، دنیا و سنت‌های حاکم بر آن اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها: عبرت، عبرت‌آموزی، عبرت در نهج‌البلاغه، عبرت‌آموزی در نهج‌البلاغه

فهرست مطالب (مشاهده متن)

از كارآمدترین روش‌های تربیتى كه در قرآن و سیره پیشوایان دینى آمده، روش عبرت است. عبرت حالتى است كه در اثر برخورد با امورى ظاهرى و مشهود، براى انسان پدید مى‏آید و به معرفتى باطنى و غیر مشهود منتهى مى‏شود..(راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القران، ص‌320).

 به این حالت، اگرچه روش نمى‏گویند ولى با توجه به عامل ایجادكننده آن، جنبه روشى پیدا مى‏كند. تشابه زندگى انسان‌ها و اقوام و ملل مختلف با یک‌دیگر، حسابگرى و اندیشه ‏ورزى و نیز تأثیرپذیرى انسان، مبانى این روش را تشكیل مى‏دهند؛ یعنى در اثر تعامل این ویژگی‌ها با یک‌دیگر، حالت عبرت پدید مى‏آید. دست‏یابى به بینش، بهره‏مندى از تجارب دیگران، مصونیت نسبى از خطا و درنهایت استفاده بهینه از باقی‌مانده عمر، از پی‌آمدهاى تربیتى و آثار عبرت است. از منابع عبرت، مى‏توان به حوادث و تحولات تاریخى، سرگذشت اقوام و ملل، شگفتی‌های خلقت، حیات و مرگ تمدن‌ها، عظمت و انحطاط دولت‌ها، تجربیات اولیه خود انسان و در یککلام، دنیا و سنت‌های حاكم بر آن اشاره كرد. 

عبرت واژه‏اى است كه در قلمرو تربیت كاربرد گسترده‏اى دارد. همه ادیان الهى و مكاتب تربیتى، پیروان خود را به درس‏آموزى از سرگذشت پیشینیان و مقایسه موقعیت خود با آنان دعوت مى‏كنند. اسلام نیز به‌طور گسترده مسلمانان را به سیر در آفاق و انفس، توأم با تفكر و اندیشه در سرگذشت دیگران فراخوانده است. شكى نیست كه این فراخوانى به دلیل تأثیر چشم‌گیرى است كه بر عمل و رفتار انسان داشته است. قرآن كریم هفت‌بار كلمه «عبرت» و اعتبار را به كار برده و اهل بصیرت را بر آن ترغیب کرده است: «فَاعْتَبِروُا یا اُولِى الاَبْصَارِ (حشر/2)؛ پس عبرت بگیرید اى صاحبان چشم».

قرآن در جاى دیگر هدف از بیان داستان‌ها و وقایع تاریخى را عبرت‏پذیرى مى‏داند: «لَقَدْ كَان فِى قِصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاِوُلِى الأَلْبَاب (یوسف/111)؛ در سرگذشت آنان درس عبرتى براى صاحبان اندیشه بود».

حضرت على× كه خود قرآن ناطق است با اشاره به برنامه عبرت‏آموزى قرآن، چنین مى‏فرماید: «تَدَبَّرُوا آیاتِ الْقُرْآنِ وَ اعْتَبِرُوا بِهِ فَإِنَّهُ اَبْلَغُ الْعِبَرِ (خوانساری، شرح غررالحکم ودررالکلم، ج‌3، ص‌284)؛ در آیه‏هاى قرآن بیندیشید و به (وسیله) آن پند گیرید؛ زیرا که آیات قرآن رساترین عبرت‌هاست».

درباره عبرت چندین سؤال مطرح است: 1. عبرت چیست؟ 2. آیا عبرت روش تربیتى است؟ 3. در صورت روش بودن، روش خودتربیتى است یا دیگر تربیتی؟ 4. حوزه كاربرد آن كجاست؟ 5. رابطه آن با مبنا، هدف و اصل تربیتى چگونه است؟ 6. نقش آن در تربیت چیست؟ 7. منابع و شیوه‏هاى عبرت‏آموزى کدم‌اند؟ و... همه اینها سؤالاتى است كه این مقاله به‏نحوى در صدد پاسخ‌گویى به آن‌هاست. نگارنده مدعى نیست كه به این پرسش‌ها پاسخى جامع و كافى داده است، بلكه آن را آغازى براى مباحث گسترده‏تر در این زمینه مى‏داند. گفتنى است كه این مقاله، با تكیه بر منابع اسلامى به‌ویژه قرآن و نهج‌البلاغه تدوین شده است.

امید است محققان و دانش‏پژوهان تعلیم و تربیت و تشنگان معارف الهى، با الهام از قرآن و دیگر منابع غنى اسلامى، بیش‌تر از پیش بر كشف این حقایق فائق آیند و جان تشنه خود را از سرچشمه زلال معرفت سیراب سازند.

این مقاله در جلد دهم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید