راهکارهای صیانت از بیت‌المال از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه

چکیده

در طول تاریخ بشر، جرم، گناه، کج‌روی اجتماعی و عدم رعایت هنجارها و ارزش‌ها در سطح جامعه باعث بروز مشکلات متعددی گردیده و بشر همیشه در اندیشه صیانت و پیش‌گیری از وقوع جرم و گناه بوده است. از مباحث مهم، کلیدی و کاربردی درباره بیت‌المال و از شاخصه‌های اخلاق اسلامی و تقوای الهی، شناخت راهکارهای صیانت از بیت‌المال از منظر قرآن و نهج‌البلاغه است. 

نوشتار پیش‌رو در پی آن است تا به روش توصیفی ـ تحلیلی، تصویری کلی و نظام‌مند از راهکارهای موجود در قرآن و نهج‌البلاغه را جهت صیانت از بیت‌المال ارائه دهد. از یافته‌های تحقیق حاضر آن است که راهکارهای حفاظت از بیت‌المال به سه قسم فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تقسیم می‌شود، ازجمله راهکارهای فرهنگی: ارائه الگو، افزایش ایمان، تقوا و خودکنترلی و راهکارهای سیاسی: عزل و نصب متولیان امور مالی، نظارت دقیق، پی‌گیری گزارش‌ها و راهکارهای اقتصادی: توجه به معیشت کارگزاران، برخورد قاطعانه با سارقان اموال دولتی است.

کلیدواژه‌ها: قرآن، امام علی(ع)، نهج‌البلاغه، صیانت، بیت‌المال، راهکار.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

 مقدمه

یکی از اصطلاحات کلیدی در فرهنگ اقتصادی اسلام، «بیت‌المال المسلمین» است. این موضوع در نظام اقتصادی اسلام بیش‌ترین مباحث را به خود اختصاص داده و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا به‌نوعی ناظر به مالکیت دولتی و عمومی و فراتر از مالکیت شخصی افراد جامعه است. رعایت بیت‌المال، اموال عمومی و امانت‌داری در اسلام مورد تأکید فراوان قرارگرفته است؛ چنان‌که خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعُونَ» (مؤمنون/8)، این آیه از آیات اولیه سوره مؤمنون است و صفاتی را برای مؤمنان بیان می‌کند که ازجمله آن‌ها رعایت امانت است و یکی از این امانات، اموال بیت‌المال است که در آن از دارایی‌های عمومی حراست می‌شود؛ و نیز خداوند متعال در آیه‌ای دیگر فرمان استرداد امانات به اهلش را داده است؛ چنان‌که می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها وَإِذا حَكَمْتُم»‏ (نساء/58)؛ «همانا خدا به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبان آنان برگردانید».

قرآن کریم ضمن قراردادن خیانت به امانات در ردیف خیانت به خدا و رسول، آن را به هر شکل و از سوی هر فردی مذموم و ناپسند و مورد نهی قرار داده، می‌فرماید: «یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَماناتِكُم»‏ (انفال/27)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خدا و پیامبر خیانت نکنید و در امانت نیز خیانت مورزید».

قرآن کریم هم‌چنین ضمن انتقاد از دانشمندان یهود که از طریق مال به انحراف کشیده شدند، می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَالرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِل‏» (توبه/34)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بسیاری از علمای اهل کتاب و راهبانان اموال مردم را به باطل می‌خورند و آنان را از راه خدا بازمی‌دارند».

و نیز معصومین^ در روایاتی چند از خیانت در بیت‌المال نهی کرده‌اند؛ چنان‌که علی× به یکی از کارگزارانش چنین نوشت: «أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرٌ إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ رَبَّكَ وَ عَصَيْتَ إِمَامَكَ وَ أَخْزَيْتَ أَمَانَتَكَ‏ بَلَغَنِي أَنَّكَ جَرَّدْتَ‏ الْأَرْضَ فَأَخَذْتَ مَا تَحْتَ قَدَمَيْكَ وَ أَكَلْتَ مَا تَحْتَ يَدَيْكَ فَارْفَعْ إِلَيَّ حِسَابَك‏ وَ اعْلَمْ أَنَّ حِسَابَ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ حِسَابِ النَّاسِ» (سید رضی، نهج‌البلاغه، نامه۴۰)؛ «اما بعد، درباره تو به من خبری رسیده است، اگر چنین کرده باشی، همانا که خدای خویش را به خشم آورده و از فرمان پیشوای خود سر باز زده و در امانت، کار به رسوایی کشانده‌ای، مرا گفته‌اند که (به ستم)، زمین را از بار و بر، تهی ساخته‌ای و چیزهای زیر پای مردمان (باغ و بستانشان) را گرفته‌ای و اموالشان را خورده‌ای. اینک، حساب خود را نزد من بفرست و بدان که حساب‌خواهی خدا از حساب‌رسی آدمیان، عظیم‌تر است».

این مقاله در جلد یازدهم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید