منابع درآمدی امام علی (ع) از هجرت تا رحلت پیامبر (ص)

منابع درآمدی این دوره 

• هدایای مردمی: 

مسلمانان مدینه از دو گروه مهاجرین و انصار تشکیل می‌شدند، مهاجرین کسانی بودند که با به جا گذاشتن تمام اموال و املاک خود به همراه پیامبر (ص ) از مکه به مدینه مهاجرت کرده بودند و به همین جهت از نظر اقتصادی ضعیف بودند. انصار گروهی از مردم مسلمان بودند که از تمکن مالی نسبی برخوردار بودند، ایشان را انصار می‌گفتند چرا که با ارشاد رسول خدا (ص) به یاری برادران مهاجر خود می‌شتافتند و آنها را شریک مال خود قرار دادند. امام علی (ع) از مهاجران بود، رسول خدا (ص) به منظور تقویت بنیه اقتصادی مهاجرین و تحکیم روابط اجتماعی میان مسلمانان، میان هر یک از مهاجران با یکی از انصار عقد اخوت برقرار کرد، پیامبر عقد اخوت امام علی (ع) را با خود بست. بنابراین امام علی (ع) بر خلاف مهاجر هم پیمان اقتصادی از انصار نداشت، به این ترتیب بود که در سالهای آغازین هجرت کمک‌های مالی انصار بود که زندگی مهاجران را اداره می کرد. این وضعیت تا زمان گسترش فتوحات اسلامی و خودکفایی نسبی مهاجران ادامه داشت در این دوره به دلیل اخوت میان امام علی (ع) و پیامبر (ص) آن دو به هم گره خورده بودند و از این رو تامین معاش امام علی (ع) هدایایی بود که مردم به پیامبر (ص) تقدیم می‌نمودند، چنانکه گاهی امام علی (ع ) نیز متقابلاً آن حضرت را از درآمدهای خود بهره‌مند می‌ساخت[5]

در زمان حیات رسول خدا (ص) کار اصلی امام علی (ع) مشارکت داوطلبانه در فعالیتهایی مانند جهاد و انجام دادن ماموریت‌هایی بود که از جانب پیامبر (ص) بر عهده ایشان گذاشته شده بود. این گونه فعالیت‌ها برای کسب درآمد نبود و تنها به حکم وظیفه و قصد دفاع از اسلام و پیشبرد اهداف آن انجام می‌شد، به همین دلیل هیچگاه به ازای قراردادی که حاکی از تعیین مزد باشد، نقل نشده است؛ اما این کارها گاهی با درآمدهای پیش‌بینی نشده‌ای همراه بود. 

یکی از موارد عمده این گونه درآمدها، غنایم جنگی بود. یپامبر (ص) معمولاً غنایم جنگی را پس از کسر هزینه‌های جانبی و اخراج خمس، میان مجاهدان فاتح تقسیم می‌کرد. امام علی (ع)  در تمام غزوات عصر پیامبر (ص) حضور داشت و تنها در جنگ تبوک که جانشین پیامبر (ص) در مدینه بود، نتوانست شرکت کند. [6]

بنابراین از سال دوم هجری به بعد، یکی از منابع درآمد امام علی (ع)  سهم ایشان از غنایم جنگی بود. مقدار درآمدی که از این راه به دست می‌آمد، اگرچه در مقایسه با غنایم هنگفت دهه بیست و سی هجری ناچیز بود؛ اما با توجه به فقر شدید حاکم بر زمان بسیار تعیین کننده بود. وقتی رسول خدا (ص) سپاه 313 نفری مسلمانان را برای مقابله با قریش در غزوه بدر از مدینه به حرکت درآورد، با دیدن وضعیت رقت بار ایشان برای بهبود وضعیت اقتصادی آنان چنین دعا کرد. «خدایا ایشان پیادگان‌اند، حملشان کن، پروردگارا ایشان برهنگان‌اند، بپوشانشان خدایا ایشان گرسنگان‌اند، سیرشان کن[7]

مطابق بعضی منایع پس از این دعای پیامبر (ص)، خداوند پیروزی را در روز بدر بر مسلمانان نازل نمود، چنانکه هنگام بازگشت مردی از آنان نبود مگر با یک یا دو شتر به همراه داشت و همگی آنان از گرسنگی و برهنگی نجات پیدا کردند.[8] امام علی (ع) نیز در روایتی فرموده است: که در جنگ بدر یک شتر به عنوان تقسیم غنایم نصیب من شد. [9]

در سال‌های بعد فتوحات اسلامی، گسترش بیشتری یافت و تقسیم پیاپی غنایم جنگی وضعیت زندگی امام علی (ع) را بهبود بخشید.

از فعالیت‌های اجتماعی دیگر امام، ماموریت‌های ویژه‌ای بوده که از جانب رسول خدا (ص) بر عهده ایشان گذاشته می‌شد و طبق معمول سیره آن حضرت، کمک‌های مالی‌ای را در پی داشت. یکی از این ماموریت‌ها، فرستادن امام علی (ع) به سرزمین یمن به منظور دعوت مردمان آن دیار به اسلام و سپس برای قضاوت است. [10]

در برخی روایات نیز ماموریت آن حضرت برای جمع آوری خمس معدنی در یمن اشاره شده است.[11]

برخی دیگر از ماموریت‌های مهم ایشان عبارتند از: شکستن بت‌های طائف، پرداخت خسارت به طایفه بنی‌جذیمه که توسط خالدبن ولید کشته و غارت شده بودند و ماموریت اعلان برائت از مشرکان در مراسم حج.[12]

•  خمس و فی:

در نظام مالی اسلام، پرداخت زکات مال به عنوان تکلیف، به منظور کمک اغنیاء به فقیران پیش بینی شده است؛ اما به دلیل حرمت اعطای زکات به بنی‌هاشم، امام علی (ع) از گرفتن زکات محروم بود. قانون‌گذار اسلام برای رفع نیاز نیازمندان بنی‌هاشم منایع دیگری مانند خمس و فی را تعیین کرده است. خمس یک پنجم مالی است که باید از موارد معینی مانند غنایم جنگی و معادن اخراج شود و فی اموالی است که بدون جنگ و لشکرکشی از کافران به غنیمت گرفته می‌شود. 

بنا به حکم صریح قرآن کریم یکی از موارد مصرف خمس و فی خویشاوندان پیامبر اکرم (ص) هستند (انفال 41،حشر:7) رسول خدا (ص) پس از جمع آوری غنایم ابتدا خمس آن را جدا می‌کرد و سهمی از آن را به نزدیکان خود از بنی‌هاشم و بنی‌عبدالمطلب می‌داد [13]

پیامبر (ص) غنایم بنی‌النضیر را که بدون جنگ به تصرف درآمده بود، بین مهاجرین نخستین از جمله امام علی (ع) و دو تن از انصار تقسیم کرد. یکی از موارد عمده تقسیم فی که به گونه‌ای به امام نیز مربوط می‌شود، اعطای زمین‌های فدک توسط رسول خدا (ص) به فاطمه (س) است. این زمین‌ها پس از جنگ خیبر بدون جنگ به تصرف پیامبر اکرم (ص) درآمد و از موارد فی و ملک خاص آن حضرت به شمار می‌آمد چنانکه در روایات اهل سنت نیز چنین نقل شده است: وقتی آیه 26 سوره اسراء نازل شد، رسول خدا (ص) فاطمه(س) را خواست و فدک را به او بخشید.»[14]

امام علی (ع) در نهج‌البلاغه با اشاره به این موضوع فرموده است: «آری در دست ما از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده است، فدکی بود که قومی بر آن بخل وزرزیدند و قومی دیگر از سر آن گذشتند و بهترین داور خداوند است.(نهج البلاغه، نامه 45)

افزون بر این رسول خدا (ص) بخشی از اموال خود را وقف فاطمه (س) کرد. کلینی این موارد را که هفت باغ در اطراف مدینه بود چنین آورده است: الدلال و العواف و الحسنی و الصافیه و ما لام ابراهیم و المیشب و البرقه[15]

•  اقطاع

در نظام مالی اسلام، دولت اسلامی مالک ثروت‌های طبیعی مانند زمین‌های موات و معادن است. یکی از شیوه‌های مدیریت این ثروت‌ها در صدر اسلام، اقطاع (واگذاری به بخش خصوصی) بوده است. رسول خدا (ص) در موارد متعدد که در کتاب‌های تاریخی و سیره به تفضیل ذکر شده است، زمین‌ها یا معادنی را به شیوه اقطاع به برخی اصحاب خود واگذار کرده‌اند، از جمله واگذاری چند زمین به امام علی (ع) است. امام صادق (ع) می فرماید: «پیامبر اکرم (ص) چهار قطعه زمین به امام علی (ع) اقطاع نمود، دو زمین به نام فُقَرَین و دو زمین دیگر به نام‌های بئرقیس و الشجره ([16]

در برخی روایات نیز به اقطاع زمینی در منطقه «یَنبُع» از سوی رسول خدا (ص) به امام علی (ع) اشاره شده است[17]

• کار

چنانکه گفتیم در زمان حیات رسول خدا (ص)، فعالیت‌های عمده امام علی (ع) در عرصه فرهنگ و سیاست بود و انگیزه کسب درآمد در آنها نقشی نداشت؛ اما گاهی نیز تنگنای معشیت آن حضرت را به عرصه کسب و کار اقتصادی می‌کشاند. ابونعیم اصفهانی می گوید: «علی (ع) هرگاه به تنگنای معشیت گرفتار می‌شد، از مردم دوری می‌گزید و به کسب و تلاش می‌پرداخت[18]

در اوایل هجرت که سختی معشیت جلوه بیشتری داشت و امام زمینی برای کارکردن روی آن نداشت، به مقاطعه کاری (نوعی قرارداد کاری است که اجرت کار پذیر- به جای دستمزد روزانه بر مبنای مقدار کار تعیین می‌شد) روی آورد.

 مواردی از این گونه فعالیت‌ها در کتاب‌های سیره نقل شده است. ابن شهر آشوب به چندین طریق از محمد بن کعب القرظی چنین نقل می‌کند:

امیر مومنان آثار گرسنگی را در چهره رسول خدا (ص) مشاهده کرد، پوستی برداشت، میان آن را گرد کرد و در گردنش داخل کرد و میان آن را با لیف خرما به کمر خود محکم کرد، ایشان نیز به شدت گرسنه بود، مردی را دید که با چرخ از چاه آب بیرون می‌کشید به او گفت: آیا به ازای هر دلو آب، یک خرما می‌دهی مرد گفت: آری، علی (ع) برای او از چاه آب بیرون کشید و به قدری که دستهایش پر از خرما شد، آن گاه دلو را رها رد و خرما ها را نزد پیامبر آورد[19]

در سالهای بعد امام چند قطعه زمین در حوالی مدینه به دست آورد و به کشاورزی پرداخت. در همین سالها بود که امام به کنیه ابوتراب که نشان دهنده شدت علاقه آن حضرت به کارکردن روی زمین است، اشتهار یافت. شیخ صدوق در علل‌الشرایع از ابن عمر چنین نقل می‌کند: 

من همراه پیامبر بودم و ایشان در نخلستان‌های مدینه در جست و جوی علی (ع) بود، در همین حال به بوستانی رسید و به درون آن نگاه کرد و امام علی (ع) را در حالی که در آن زمین کار می‌کرد و گرد و خاک بر چهره‌اش نشسته بود، دید و فرمود: مردم را نمی‌توان سرزنش کرد که تو را ابوتراب صدا می‌کنند[20]