علل جنگ‌های سه گانه امام علی (ع)

• کینه‌های درونی:

یکی از مهمترین عاملی که در جنگ‌های داخلی بر ضد حکومت امام علی (ع) نقش اساسی را ایفا کرده است، کینه‌های درونی بعضی از مسلمان‌نماهایی است که در مجموعه حکومتی امام علی (ع) نقش داشتند. گروهی از سردمداران آن روز، چون ولید بن عتبه‌ها، معاویه‌ها  و... دلشان از دست امام علی (ع) خون بود. آنان هرگز فراموش نمی‌کردند که در غزاوات زمان رسول الله (ص) بزرگان و پدارن و برادران کافرشان به دست یدالله‌ی علی (ع) به هلاکت رسیده بودند. آنها از یاد نمی‌بردند که روزگاری که عزادار کشته‌های بدر به دست امیرمومنان (ع) بوده است. این کینه درونی در دلشان بود تا روزی بتوانند انتقام خود را از آن بزرگوار بگیرند، او همیشه منتظر فرصت بود تا انتقام همین کشته‌ها را از محمد (ص) و امام علی(ع) بگیرد و در حال که دستش به محمد (ص) نمی‌رسد و در سایه همین اسلام و به بهانه خونخواهی عثمان از امام علی(ع) انتقام می‌گیرد.
بر همین اساس بود که تمام تلاش و کوشش خود را برای سرنگونی حکومت امام علی(ع) به کار برد و در اولین فرصت نام‌ای به طلحه و زبیر نوشت  و بهانه جنگیدن با امام علی (ع) را که خونخواهی عثمان باشد به آنان آموخت و گفت هرچه زودتر پس از اشغال بصره و کوفه به شام بیاید تا مردم شام با شما بیعت کنند و حکومت در دست شما قرار گیرد. معاویه با این وعده‌ها دو صحابی و دو نفر از بیعت کنندگان با امام را تشویق به جنگ بر ضد امام علی(ع) کرد و آن دو به مکه آمدند و با همکاری عایشه جنگ جمل را بپا کردند.
خود معاویه نیز از پا ننشست و همه سیاست‌مداران کهنه‌کار مثل عمروعاص‌ها را به دور خود جمع کرد و با وعده پست و مقام آنها را بر ضد امام علی (ع) شوراند تا جنگ صفین را بپا کرد. داستان کینه‌توزی‌های درونی  سردمداران آن روز با امام علی (ع) چیزی نبود که مخفی باشد و لذا می‌بینیم ولید بن عتیه در همان روزهای اول بیعت، خشم درونی خود و امثال خود را با امام علی (ع) در میان گذاشت و گفت: یا علی! پدرم و پدر سعید بن عاص در روز بدر به دست تو کشته شدند، تو کسی هستی که دیدی عثمان در حال کشته شدن است، از او حمایت نکردی  و در نزد عثمان مروان بن حکم را خفیف و سبک عقل شمردی. 

این جملات کاملاً از کینه‌های درونی او و امثال او نسبت به امام (ع) حکایت داشت که در موقع مناسب برملا شد و جنگ‌های داخلی را به راه انداخت.

• حسادت نسبت به امام علی(ع)

یکی دیکر از عوامل مهم در شورش‌های داخلی بر ضد حکومت امام علی(ع)، حسادت‌هایی بود که در دل جمع زیادی ار سردمداران فتنه، نسبت به امام (ع) وجود داشت. اتفاقاً این عامل هم از زمان رسول الله (ص) سرچشمه گرفت که می‌دیدند رسول خدا (ص) برای امام علی(ع) شخصیت فوق‌العاده‌ای قائل است و او را از سایرین ممتاز می‌کند، از امام علی(ع) تمجید و تعریف می‌کند و با آنکه امام علی(ع) جوان بود؛ اما پیامبر (ص) وی ر ا بر صحابه  ترجیح می‌داد، با اینکه می‌دانستند این کارها از وحی الهی است، نه از روی هوی و هوس، با این همه برای آنها قابل تحمل نبود، لذا به آن حضرت حسادت می‌ورزیدند و گاهی در قالب سئوال‌هایی به خود رسول خدا (ص) اعتراض می‌کردند. به عنوان مثال از پیامبر (ص) می‌پرسیدند: یا رسول الله چرا درب خانه همه مهاجرین را به داخل مسجد بستی، ولی در خانه امام علی (ع) را بازگذاشتی؟ آیا این کار از جانب خود شماست، یا از طرف خدا؟ حضرت فرمود: درهای منزل شما را به مسجد من نبستم و در خانه امام علی (ع) را من بازنگذاشتم، بلکه خدا بود که چنین دستوری داده بود. 

آنانی که ایمان به وحی رسالت داشتند، می‌پذیرفتند؛ اما آنها که به اسلام اعتقاد نداشتند و تنها تظاهر به اسلام می‌کردند، در دلشان نست به امام علی (ع)  حسادت می‌ورزیدند. 

از این نوع قضایا که در عصر پیامبر (ص) اتفاق افتاد و امام علی (ع) مورد محبت غیر وصف رسول الله قرار می‌گرفتند، بسیار زیاد است که موجب حسادت‌ها می‌شد و آنها چون کاری نمی‌توانستند بکنند، سکوت می‌کردند و منتظر فرصت مناسبی بودند تا عقده‌های درونی را با ضربه زدن بر پیکر خاندان پیامبر (ص) خالی کنند، مگر نه آنکه پس از رحلت پیامبر (ص) امام علی (ع) را از خلافت محو کردند و حق مسلم او را گرفتند و به مدت 25 سال او را خانه نشین کردند. وقتی ابن عباس به عمر بن خطاب می‌گوید: چرا حکومت را از امام علی (ع) گرفتید؟ می‌گوید: «زیرا بر اسلام می‌ترسیدم.»

همان حسادت‌ها در دل عده‌ای بود تا موقعی که امام (ع) با بیعت مهاجر و انصار در مدینه به خلافت منصوب شده و به محض اطلاع از خلافت امیرمومنان حسادت‌ها شعله‌ور شده و عقده‌ها گشوده و منجر به جنگ‌های سه‌گانه شد.

• الغای امتیازات طبقاتی و عزل کارگزاران نالایق

یکی دیگر از عوامل جنگ‌های داخلی بر ضد حکومت امام (ع) الغای امتیازات طبقاتی و واگذاری پست‌ها و مسئولیت‌ها به افراد شایسته است. اگر بگوییم همین عامل باعث شد تا حسادت‌ها و کینه‌ها شعله‌ور شود و کارساز گردد، به گزاف نگفته‌ایم. زیرا جامعه آن روز پس از رحلت پیامبر (ص) و در دوران 25 سال غصب خلافت، مخصوصاً در دوران یازده ساله حکومت عثمان به امتیازهای غیرالهی خوگرفته بود و بسیاری از ارزش‌های اسلامی رخت بربسته پول و مقام، جای تقوا و فضیلت را گرفته بود و پست‌ها و مسئولیت‌ها بر اساس روابط خویشاوندی و به دور از ضوابط الهی به افراد داده می‌شد. 

دیگر نه سخن از جهاد فی سبیل الله بود و نه شهادت در راه خدا، بلکه همه جا سخن از پست و شغل و ثروت اندوزی بود و تمام ضوابط و صلاحیت‌ها جای خود را به روابط فامیلی با عثمان داده بود و در هیچ جای کشور اسلامی سخن از عدالت و مساوات نبود. ابوذرها به تبعیدگاه می‌رفتند و متملقان و چاپلوسان و غیرمتعهدان سرکار می‌ماندند. هنگامی که امام علی (ع) بر سر کارآمد، تصمیم گرفت امتیازات غلط و نابرابر را به سرعت از بین ببرد، کارگزاران نالایق را عزل کند و اندیشه‌های اسلامی را تجدید حیات بخشد و ضوابط دوران حکومت رسول الله را به جامعه اسلامی بازگرداند و برنامه و سنت آن پیامبر عالیقدر را در همه زمینه‌ها احیا کند و میان عرب و عجم و سفید و سیاه تساوی برقرار کند و قانون اسلام را درباره همه از دوست و دشمن نزدیک و دور به اجرا در آورد. ولی متاسفانه پارسایی و پرهیزکاری دوران رسول خدا (ص)  از میان مردم رفته بود، سیره پیامبر (ص) فراموش شده بود، ارزش‌های اسلامی از جامعه رخت بربسته و تبعیض‌های ناروا در میان مردم رسوخ کرده بود و زمام امور به دست ناصالحان سپرده شده بود. طبیعی است که روش امام علی (ع) با مخالفت سردمداران و آنان که خلق و خوی‌شان به ثروت اندوزی و زندگی‌شان مرفه مادی خو گرفته است و نمی‌گذارند این حکومت عدالت پیشه پا بگیرد. به همین صورت نیز پیش رفت، هنوز چهار ماه از حکومت امام نگذشته بود که طلحه و زبیر به خاطر این که به پست و مقامی نرسیده بودند، از مدینه خارج شدند و در مکه با کمک عایشه و تعدادی از استانداران زمان عثمان که به مکه پناه آورده بودند، دست به دست هم دادند و جنگ جمل را برپا کردند و به دنبال آن معاویه که حاضر نبود تسلیم دستورات امام علی (ع) شود، جنگ صفین را به آن بزرگوار تحمیل کرد.

• عدم شناخت صحیح از شخصیت امام علی (ع)

چهارمین عامل جنگ‌های داخلی، مخصوصاً جنگ نهروان، عدم شناخت صحیح از موقعیت و شخصیت امیرمومنان (ع) بود. متاسفانه حتی بسیاری از مهاجران و انصار و اصحاب رسول خدا (ص) شناخت صحیحی از شخصیت امام علی(ع) نداشتند و آنها امام علی (ع) را چون خلفای قبل، خلیفه پیامبر (ص) می‌دانستند، با این تفاوت که امام علی (ع) از عثمان فرضاً عادلتر است. این شناخت تحریف شده و غلط نسبت به امام المتقین (ع) سبب شد که جنگ‌های سه گانه مخصوصاً جنگ نهروان به وجود آید. آنها نمی‌دانستند که امامت علی (ع) غیر از خلافت خلفای قبل است، آنان  از یاد برده بودند که امام علی (ع) منصوب از جانب خدا و رسول گرامی اسلام (ص) است و کلام او بر همگان حجت و اطاعت او بر همه کس واجب و لازم است. ظاهرا فاصله  25 خانه نشینی امام علی (ع)  همه چیز را به فراموشی سپرده بود. 

اگر واقعاً امام را صحیح درک می‌کردند، مسلماً در جنگ با معاویه عده‌ای دو دل نبودند و تماشگر نمی‌شدند و حتی جمعی زیاد از قاریان قرآن در رکاب معاویه حاضر نمی شدند، این عدم شناخت صحیح از امام علی (ع) بود که جنگ صفین را آنقدر طولانی کرد که تا صد هزار کشته از دو جبهه باقی گذاشت.

یکی از عوامل مهمی که باعث جنگ‌های سه گانه داخلی بر ضد حکومت امام (ع) شد، همین عدم درک صحیح و عدم شناخت کافی از امیر مومنان (ع) بوده است . 

در دوران حکومت 5 ساله امام علی (ع) این عوامل دست به دست هم می‌دادند و به ناگاه در گوشه‌ای از سرزمین اسلامی فتنه‌ای را به پا کردند؛  امام علی (ع)  نیز با تسلط و هوشیار تمامی این انگیزه‌ها را می شناخت و در مواقع لازم به سردمداران فتنه‌ها یادآور می‌شد؛ اما آنان غرق در هوی و هوس به آن هشدارها اهمیت نداند و سرانجام در قلمرو اسلامی جنگ‌های خانمان سوزی را به وجود آوردند و خون بسیاری از مسلمانان را به زمین ریختند.