نظام قضائی از نظر امام علی (ع)
امام علی (ع) به همه ابعاد قضاوت و حکم آگاه است و می تواند در گذشته و حال الگو و اسوه باشد، معضلات و پیچیدگی های قضایی را حل و فصل کند و به همین جهت، قول و فعل (سیره و سنت) او برای همه فرقه های اسلامی در امور قضایی حجت بوده است. بنابراین، بهترین و شایسته ترین الگوی قضایی امام علی (ع) است که باید برای قضاوت و جامعه اسلامی ما تبیین و الگوسازی شود. از دیدگاه امام علی (ع)، اصول ذیل به عنوان اصول کلی نظام قضائی مطرح شده است:
اصول نظام قضایی:
اصل اول: جایگاه قاضی: یا جایگاه پیامبر (ص) یا وصی پیامبر است و یا جایگاه شقی (و ظالم) می باشد[1]
اصل دوم: قضات چهار دسته هستند. سه دسته ناحق و باطل و اهل جهنم هستند و تنها یک دسته در بهشت می باشند
اصل سوم: قاضی باید فاضل ترین مردم باشد.
اصل چهارم: قاضی باید دارای شرایط ذیل باشد: علم، عدالت، بلوغ، کمال عقل (مذکر، طهارت مولد و غیره)[2].
اصل پنجم: دارای صفات دیگر و آداب و اخلاق خاص باشد [3]
اصل ششم: باید تحت نظارت و مراقبت امام (ع) یا نائب او باشد.
اصل هفتم: امتحان و آزمایش قاضی لازم است.
وظایف قاضی:
اسلام علاوه بر شرایط و صفات لازم قاضی، ویژگی اخلاقی و آداب او را نیز مورد دقت قرار داده است که در کتب مبسوط آمده است و قاضی باید هنگام ورود به محل ماموریت خویش این کارها را انجام دهد:
- عدم پذیرش هدیه از هیچ یک از طرفین دعوا
- نرفتن به مهمانی یکی از طرفین
- اطلاع از خصوصیات محل و اهالی و ساکنان، برای قاضی لازم است. قاضی باید محل کار خویش را در وسط شهر یا قریه هایی قرار دهد که همه مردم به آن دسترسی دارند، نه در محله مخصوص یا قبیله خاص.
- محل وسیع را برای دادرسی انتخاب کند که برای وصول به قاضی و دسترسی مردم آسان تر است.جایی که بلامانع و مزاحمت و فاقد چیزی که مانع ترس و رعب باشد.
- تحویل اسناد و مدارک و پرونده های قبلی:نخستین کار رسیدگی به وضع زندانیان، تفقد حال آنان است و حتی اعلان کند که فلان روز به وضع فلان محبوس رسیدگی خواهد کرد یا به اوضاع فلان پرونده یا اتهام چه گروهی رسیدگی می شود.
- دو نفر از اشخاص مورد وثوق و اطمینان را از طرف خود به زندان بفرستد تا نام زندانیان را نوشته و از حالشان و علت زندان رفتن آنان و مدت زندانی شان آگاه گردد. تا کسانی که مدت زندانی شان پایان یافته و یا بی گناه به زندان رفته اند آزاد سازد .مرحوم علامه در قواعد متن مفصلی دارد و این کار را اولین وظیفه قاضی در اولین روز جلوسش به کرسی قضاوت می داند.
- ه حال اُمناء و دادرسان سابق رسیدگی نماید، مبادا افراط یا تفریط تعدی شده باشد.
- رسیدگی به احوال اولیاء یتیمان، سفهاء، دیوانگان و محجوران، تا اگر کودکی بالغ یا دیوانه ای عاقل و سفیهی به رشد رسیده باشد اموالشان به آنان مسترد گردد.
- رسیدگی در احوال مقسمان اموال و املاک از طرف دادرسان قبلی.
- از فقهاء و علمای حقوق برای مشاوره و مناظره دعوت کند تا در مسائل مشکل از نظراتشان بهره مند شود هرچند خود دانشمند و فقیه باشد، چون کار قضاء پیچیده است و کمک گرفتن لازم است. پیامبر (ص) فرمود: مشورت بازوی عقل است.[4]
- تادیب و تعزیر یکی از طرفین دعوا که کلمات ناهنجار و توهین آمیز و افتراء در دادگاه بگوید و از حدود خود تجاوز نماید. علی (ع) خود را در مقام قضاوت و کسی که خلافت را در اختیار داشت خود به همین دستورات نه تنها عمل می کرد بلکه خود الگو و تجسم عینی دستورات والای اسلامی بود.مردی از علی (ع) در نزد عمر شکایت برد. هر دو در جلسه حاضر شدند، در حالی که علی (ع) نشسته بود عمر صدا زد:قم یا ابا الحسن فاجلس مع خصمک:بلند شو ای ابوالحسن و در کنار طرف دعوا بنشین، حضرت چنین کرد و طرح دعوا شد. عمر دید علی (ع) ناراحت است. علت ناراحتی او را پرسید. فرمود: چرا عدالت نکردی و مر ابا کنیه (ابوالحسن) صدا زدی (که یک نوع احترام است) ولی در حق خصم چنین نکردی؟ابن ابی الحدید اضافه می کند این مطلب را پس از بیرون رفتن طرف دعوا حضرت فرمود و سپس عمر، علی را در آغوش گرفت، در حلای که چهره اش را می بوسید .[5]
پی نوشت ها
[1].المقنعه، ص 20، وسایل الشیعه، ج1، ص9.
[2]المقنعه، ص 20.
[3].وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج18، ص 53.
[4]المبسوط، ج12، ص 71. سرخی و نهج الفصاحه و ادب القاضی ماوردی، ج1، ص 250.
[5]شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید.
منبع
برگرفته از کتاب حقوق و قضا از دیدگاه حضرت علی (ع) و نهج البلاغه؛ (1388)، دکتر علی اکبر حسنی
