تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی (علیه‌السلام)

تربیت اخلاقی، فرآیند به‌‌كارگیری شیوه‌‌هایی برای شكوفاسازی، تقویت و ایجاد رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح صفات، رفتارها و آداب غیراخلاقی در انسان است. با درک اهمیت تربیت اخلاقی، پرداختن به مباحث مربوط به اخلاق و به تبع آن تربیت اخلاقی از جایگاه بس رفیعی برخوردار است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و تبیین تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی(ع) با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌‌گیری از منابع کتابخانه‌‌ای و اسنادی، مهم‌ترین مبانی، اصول، اولویت‌‌ها و روش‌‌های تربیت اخلاقی در نهج‌‌البلاغه را موردبررسی قرار داده است.

 نتایج این تحقیق نشان می‌‌دهد که: مهم‌ترین مبانی تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی(ع) ، اعتقاد به خداوند متعال و دین‌داری و مهم‌ترین اصول تربیت اخلاقی، تأکید به رازداری، پرهیز از ستم، لجاجت، کینه‌‌جویی و خودپسندی، نهی از دروغ‌گویی، عیب‌‌جویی و سخن‌‌چینی و توصیه به صبر و وفای به عهد بوده است. از میان فضائل اخلاقی سه مفهوم: تقوا، زهد و صبر بیش از دیگر مفاهیم مورد تأکید و از میان رذائل اخلاقی نیز سه مفهوم: دنیاپرستی، کبر و بخل بیش از همه مورد نکوهش حضرت واقع شده است. 

هم‌چنین از میان روش‌‌های تربیت اخلاقی، دو روش یادآوری مرگ و قیامت و عبرت‌‌گیری، بیش از دیگر روش‌‌ها مورد استفاده حضرت علی(ع) قرار گرفته است.

کلیدواژه‌‌ها: امام علی(ع) ، اخلاق، تربیت، تربیت اخلاقی.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

تربیت اخلاقی، بدون تردید از مهم‌ترین وظایف تعلیم و تربیت در هر جامعه است و هدف آن پرورش شهروندانی است که علاوه بر برخورداری از هوش و ذکاوت، افرادی بافضیلت، خیّر و نیکوکار بار آیند. از سویی برخی از صاحب‌‌نظران تعلیم و تربیت، اصولاً تعلیم و تربیت را اقدامی اخلاقی دانسته و رسالت اخلاقی تعلیم و تربیت را ایجاد شرایط مناسب آموزشی و پرورشی جهت بهزیستی نسل‌‌های آینده می‌‌دانند (کاظمی و بهرامی، بررسی مفهوم‌شناختی تربیت اخلاقی، ص‌4). 

در میان ابعاد گوناگون تربیت، ساحت تربیت اخلاقی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ تربیت انسان بدون پرورش اخلاق وی، تربیتی ناقص و چه‌بسا زیان‌‌بار برای خود و جامعه خواهد بود. افراد زیادی هستند که با دارا بودن رتبه علمی و تخصصی، به دلیل بی‌‌بهره بودن از فضائل و صفات خوب اخلاقی، در میان مردم مقبولیتی ندارند و منشأ زیان‌‌های جبران‌ناپذیر شده‌‌اند و خسارت‌‌های اجتماعی به بار آورده‌‌اند (وجدانی و شعبانیان، تربیت اخلاقی از دیدگاه محمدمهدی نراقی، ص‌96).

 با توجه به مسائل اخلاقی موجود در جهان، به‌‌ویژه در مدارس و جوانان، اخلاق و تربیت اخلاقی، یکی از مهم‌ترین برنامه‌‌های جوامع مختلف و نظام‌‌های تربیتی جهان است. برخی کشورها مانند چین، کره و ژاپن، در برنامه درسی دوره‌‌های تحصـیلی مدارس، ماده درسی خاصی به نام اخلاقیات در نظر گرفته‌‌اند (حسنی، رویکردهای نوین در تربیت اخلاقی، ص‌6).

 اخلاق و تربیت اخلاقی، شاهراه پیشگیری از آسیب‌‌های روانی، اجتماعی و هم‌چنین ریشه تمامی اصلاحات اجتماعی و وسیله مبارزه با مفاسد و ناهنجاری‌های جوامع است. به همین دلیل ارتقای اخلاق‌مندی در جامعه ازجمله آرمان‌‌های بزرگ و دیرپای بشری و در طی تاریخ مورد توجه مکاتب گوناگون بشری و الهی بوده است و فیلسوفان تربیتی هیچ‌گاه از تکاپو برای فهم ساز و کار اخلاق و روش‌‌های تربیتی بر مبنای آن بازنایستاده‌اند (احمدآبادی آرانی و همکاران، تحلیل مبانی اخلاق و تربیت اخلاقی از دیدگاه ریچارد روتی و نقد آن از منظر علامه طباطبایی، ص‌146).

 تربیت اخلاقی فرآیند زمینه‌‌سازی و به‌‌کارگیری شیوه‌‌هایی جهت شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و هم‌چنین اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب ضدّ اخلاقی در خود یا دیگری است. با تأمل در این تعریف مشخص می‌‌شود که از یک زاویه، تربیت اخلاقی دو رکن دارد: یکی شناخت فضائل و رذائل و رفتارهای اخلاقی و ضدّاخلاقی و دیگری به‌کارگیری شیوه‌‌ها و روش‌‌هایی جهت تقویت یا تضعیف آن‌‌ها. از این‌رو تربیت اخلاقی حیطه‌‌ای است که وام‌دار دو حوزه اخلاق و تربیت است؛ به این بیان که در رکن اول، از اخلاق و در رکن دوم از تربیت مدد می‌‌جوید و از آن‌جا که در اخلاق بیش‌‌ترین تأکید بر خودسازی و در تربیت بر دیگرسازی است، بنابراین تربیت اخلاقی نیز خودسازی و دگرسازی را شامل می‌‌شود (همت بناری، بررسی اولویت‌های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، ص‌541).

 در اسلام اخلاق و مباحث مرتبط با آن، كه پیوندی پایا با تزكیه و تهذیب دارد، دارای جایگاهی بس بلند و رفیع است. از این‌رو كاوش در نظام اخلاقی گرایش‌های گوناگون، در این دوران تعامل و ارتباط، امكان تبیین و نمود بیش‌ازپیش حقانیت نظام اخلاقی و فكری كامل اسلام را در بردارد (مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ص‌61). دوران امامت و حکومت‌داری امام علی× نشأت‌گرفته از منبع وحی بوده و با توجه به اهداف این حکومت که مهم‌ترین آن احیای دین خدا و سنت رسول‌الله| است، بدیهی است کارگزاران و مردمی که در چنین سامانه‌‌ای قرار می‌‌‌‌گیرند، باید به آداب تربیت اسلامی مؤدب باشند؛ لذا برای تدوین هدف‌‌های تربیت اخلاقی، مبنا باید هدف‌‌های تربیت اسلامی باشد (سبحانی‌‌نژاد و همکاران، بررسی تربیت مدنی از دیدگاه امام علی(ع)  با تأکید بر نهج‌البلاغه، ص‌71).

 تربیت اخلاقی از مهم‌ترین اهداف بعثت انبیاء بوده و جایگاه ویژه‌‌ای در فرهنگ اسلامی، به‌‌ویژه سیره معصومین(علیهم السلام)دارد. این بحث، به‌‌ویژه مورد توجه خاص امام علی(ع)  قرار گرفته و کم‌تر خطبه یا نامه‌‌ای از نهج‌البلاغه را می‌‌توان یافت که در آن سخن از مسائل اخلاقی به میان نیامده باشد. با مراجعه به سیره امام علی(ع)  می‌‌توان هدف‌‌های تربیت اخلاقی را از دیدگاه آن امام بیان کرد. این اهداف تأکیدی است که امام علی(ع)  ضمن احادیث، خطبه‌‌ها یا نامه‌‌ها و هم‌چنین سیره عملی، آن‌ها را بیان و یا در تربیت عملی از آن استفاده کرده‌اند.

این مقاله در جلد نهم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید