تحلیل موقوفات امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام)
کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)
کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمومنین امام علی(ع) در روزهای چهارشنبه25 دیماه (افتتاحیه کنگره در دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان) و اختتامیه کنگره 26 دی 1398 در موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع) برگزار گردید. دبیر خانه کنگره از تاریخ دهم خرداد الی 30 آبانماه شروع به اعلام فراخوان و دریافت آثار در ۳۴ محور در بخشهای مقاله(475اثر)-پایان نامه(69اثر)-کتاب(131اثر)-شعر(305اثر)- هنرهای تجسمی (102اثر)انجام داد.در مجموع ۱۰۸۲ اثر به دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) ارسال شد. بعد از ارزیابی اولیه، و نهایی و معرفی آثار برگزیده مقالات منتخب در کتاب کنگره مقالات منتشر شد.
چکیده
از دیدگاه مکاتب توحیدی پذیرش ولایت انسان کامل در تمامی امور معروف از جمله بخشش مازاد وقت و ثروت نقش کلیدی در تکامل معنوی انسان و ساخت نظام شخصیت افراد دارد. از آنجا که انسان کامل تمامی این امور را با قصد قربت خالص الهی و عقلانیت کامل عمل انجام می‌دهد این روشی می‌شود تا در ساخت فردی، گروهی، نهادی، سازمانی، اجتماعی و در ساخت جامعه مدنی و نظام اجتماعی به این روح توحیدی و عقلانیت عمل توجه کرد. از این‌رو نهادهای خیرخواه در جوامع توحیدی از جمله نهاد وقف می‌توانند با چنین انگیزه و عقلانیت عملی دوباره نقش خود را در احیای تمدن اسلامی ایفا کرده و نظام حقوقی اسلام را بار دیگر سرآمد دیگر نظام‌های حقوقی دنیا در این زمینه بگردانند. بنابراین، لازم است سیره امیرالمؤمنین علی (ع) در زمینه وقف کردن با این نگاه جدید بررسی شود. این تحقیق اکتشافی است برای شناخت «انگیزه‌ها، رفتارها، شیوه‌ها و موارد مصرف اوقاف صورت‌گرفته توسط امیرالمؤمنین علی (ع)». این پژوهش با روش تجزیه و تحلیل داده‌ها «تحلیلی ـ توصیفی» می‌باشد.
داده‌های تحقیق نشان می‌دهد که «امیرالمؤمنین علی (ع) الگوی ممتازی در وقف ارائه می‌کند».
کلیدواژه‌ها: امیرالمؤمنین علی (ع)، مازاد وقت، مازاد ثروت، وقف اجتماعی، وقف عبادی.
فهرست مطالب (مشاهده متن)
مقدمه
یکی از بنیادی‌ترین اصول پیشرفت فردی، گروهی، اجتماعی، نهادی، سازمانی و جامعه‌ای در طول تاریخ پرفراز و نشیب نوع بشر خیرخواهی، نیکوکاری، دل‌سوزی، داوطلبی و اهل خیر و معروف بودن است. لازمه چنین پیش‌رفتی وجود افراد خودشکوفا، خیرخواه و دل‌سوز به حال بشر است. انسان‌هایی که مازاد وقت و ثروت خود را صرف دیگران می‌کنند و ناراحتی‌ها و رنج‌های آنان را کاهش و موجب خوشحالی و آسایش آنان می‌شوند. گاهی هم وقت و ثروت مازاد از متعارف نیست، اما ایثار و از خود گذشتگی رخ می‌دهد و عده‌ای ایثارگرانه از وقت و ثروت خود می‌گذرند تا دیگران در آسایش و رفاه قرار بگیرند. در نهایت، گاهی هم هست که صرف‌نظر از مازاد وقت و ثروت، برخی از آبرو و جان خود مایه گذاشته و با شهید کردن شخص خود یا شخصیت خود امنیت و آسایش دیگران را تأمین می‌کنند.
در ادبیات دینی از صرف مازاد وقت و ثروت خود برای دیگران، اعم از خدا، دین، انسان و طبیعت به «معروف» یاد می‌شود، و در ادبیات علوم، اعم از اقتصاد، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی، و غیره به «آلتوریسم یا نوع‌دوستی» و در ادبیات اقتصادی از این مسئله در اقتصاد اجتماعی، اقتصاد داوطلبانه، اقتصاد بخش سوم و مانند آن بحث می‌شود.
هر کار خیر مستحبی، به‌ویژه بخشش‌های مالی با قصد قربت الهی معروف است ، و کسانی که برای خداوند متعال مازاد وقت یا ثروت خود را در اختیار دیگران در تامین رفاه و آسایش آنان قرار دهند کار خیر و معروف انجام داده‌اند. از دیدگاه توحیدی تمامی مخلوقات عالم خانواده خداوند متعال و روزیخوار او هستند و سودمندترین (ر.ک: كلینى، اصول كافی، ج4، ص485، ح7) و محبوب‌ترین افراد بشر کسانی هستند که به خانواده خداوند متعال مهربان‌تر و در تأمین نیازمندی‌هایشان کوشاتر باشند (ر.ک: كلینى، كافی، ج3، ص507، ح2167). در حدیثی جامع، کوشش برای رفع انواع نیازمندی‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، و خانوادگی افراد بشر سبب گشایش در قیامت، شادشدن رسول خدا، و در ضمانت خداوند متعال قرارگرفتن می‌شود (ر.ک: مجلسى، آداب معاشرت، ج1، ص195، ح47). و چه چیز ارزشمندتر برای تكامل روح انسان و بالا بردن آن، بیش از شادمانى پیامبر خدا و انسان کامل می‌تواند مؤثر باشد؟ انسان کاملی که جانشین و خلیفه مطلق و مستقیم خداوند متعال و مسئول و متولی خدمت‌رسانی به جمیع مخلوقات که عیال خدا هستند می‌باشد. فرشتگان و انسان‌های متقی و نیکوکاری که مظهر برخی از اسماء الهی مانند جود و بخشش و کمک‌رسانی هستند جانشینان و خلیفه محدود و غیرمستقیم خداوند و جانشینان جانشین او و تحت اشراف انسان کامل به خیرخواهی و سودمندی خود ادامه فعالیت می‌دهند و از این دیدگاه، همه مخلوقات روزیخوار سودمندترین موجود جهان ممکنات، یعنی، انسان کامل می‌باشند «بِیُمنِهِ رُزِقَ الوَری وَبِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الأرضُ و السَّماء» (جوادی آملی، تسنیم، ج 3، ص 225).
بدین ترتیب، از دیدگاه مکاتب توحیدی پذیرش ولایت انسان کامل در تمامی امور معروف از جمله بخشش مازاد وقت و ثروت از جمله نکات کلیدی است که در تکامل معنوی انسان و ساخت نظام شخصیت افراد نقش کلیدی دارد. از آنجا که انسان کامل تمامی این امور را با قصد قربت خالص الهی و عقلانیت کامل عمل انجام می‌دهد این روشی می‌شود تا در ساخت فردی، گروهی، نهادی، سازمانی، اجتماعی و در ساخت جامعه مدنی و نظام اجتماعی به این روح توحیدی و عقلانیت عمل توجه کرد. ازاین‌روست که نهادهای خیرخواه در جوامع توحیدی از جمله نهاد وقف هرچند با انگیزه‌های دیگرخواهانه غیرالهی می‌توانند مجاز باشند اما انگیزه الهی و شدت دوستی خداوند متعال دیگر انگیزه‌ها را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد.
نهاد وقف با چنین نگرشی در نظام اقتصادی صدر اسلام نوسازی شد و گسترش یافت و به چنان بالندگی بی‌نظیر در تمدن قدیم اسلامی دست یافت. ازاین‌رو، ضروری است تا با بررسی سیره وقفی امیرالمؤمنین علی (ع) انگیزه‌ها، رفتارها، شیوه‌ها و موارد مصرف اوقاف صورت گرفته توسط این الگوی بشریت در طول تاریخ را موشکافی کرده تا درس‌ها و عبرت‌هایی برای اصلاح نهاد وقف اتخاذ گردد.
این نوشتار اکتشافی است از «انگیزه‌ها، رفتارها، شیوه‌ها و موارد مصرف اوقاف صورت‌گرفته توسط امیرالمؤمنین علی (ع)». نوع پژوهش بنیادی نظری، روش تحقیق کیفی (فقهی، تفسیری، تاریخی و اقتصادی)، روش گردآوری داده‌ها کتابخانه‌ای، ابزارهای گردآوری داده‌ها اسنادی، و با روش تجزیه و تحلیل داده‌ها «تحلیلی- توصیفی» نشان می‌دهد که «اامام الگوی ممتازی در وقف ارائه می‌کند».
