صلح طلبی امام علی (علیه‌السلام) در برابر جنگ‌افروزی ناکثین

جنگ جمل اولین جنگ میان دو گروه بزرگ از مسلمانان بود. در هر گروه، صحابیان و شخصیت‌های بزرگی قرار داشتند که هرکدام از افراد باسابقه و نزدیکان پیامبر| بودند. گروه پیمان‌شکن به سردستگی طلحه و زبیر و عایشه با ادعای اصلاح در دین و خون‌خواهی عثمان، پرچم مخالفت با علی (علیه السلام)  را برافراشتند و راهی بصره شدند. این مقاله در مقام پاسخ‌گویی به این سؤال است که امام علی (علیه السلام)  در راستای صلح‌طلبی، چه اقدامات و راهکارهایی را برای جلوگیری از جنگ انجام داده‌اند؟ 

این پژوهش با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی اقدامات هر دو گروه را تشریح کرده است و بیان می‌کند که عملکرد کدام‌یک از دو گروه با ادعای آنان مبنی بر صلح‌گرایی نزدیک بوده است. 

از مهم‌ترین نتایج تحقیق می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: شواهد و نشانه‌های تاریخی نشان می‌دهد که گروه ناکثین زمینه جنگ بین مسلمین را فراهم نمودند. عملکرد آنان قبل از جنگ از قبیل، درخواست برای مشارکت در امر حکومت، بیعت‌شکنی، همراه‌کردن محرکی عاطفی مانند عایشه، تصرف بیت‌المال، ترور، تهدید، وعده و وعید، تخریب شخصیتی علی (علیه السلام) ، تبلیغات سوء و آغاز جنگ جمل توسط آن‌ها، بیانگر جنگ‌طلبی این گروه است و در مقابل تدابیر امام علی (علیه السلام)  از قبیل خروج از مدینه، فرستادن نمایندگانی برای برقراری صلح، صحبت‌های حضوری با سران ناکثین، دستور منع آغاز جنگ، به تعویق‌انداختن جنگ، یادآوری احادیث پیامبر| در حقانیت خودشان، اتمام‌ حجت با قرآن، منع تعقیب فرارکنندگان از جنگ، افسوس امام از کشته‌شدن طلحه و زبیر، بخشش عایشه و فرستادن محترمانه ایشان به مدینه و... برای برقراری صلح میان دو گروه و جلوگیری از جنگ و خون‌ریزی میان مسلمانان بوده است. این شیوه و سنت نیکو در سراسر زندگی امام علی (علیه السلام)  هم‌چون ماجرای سقیفه و گذشتن از حق خویش و نیز شیوه مواجهه آن حضرت با مارقین و قاسطین و تلاش برای ممانعت از جنگ و خونریزی به‌چشم می‌خورد.

کلیدواژه‌ها: امام علی (علیه السلام) ، جنگ جمل، ناکثین، صلح‌طلبی.

فهرست مطالب (مشاهده متن)

با بیعت همگانی و آغاز خلافت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) ، آن حضرت اولین اقدام خود را تقسیم اموال عمومی به‌صورت عادلانه آغاز کردند و در اولین خطبه خود بعد از قبول حكومت، این نکته را به مردم یادآور شدند: «کسانی که اموالشان را از طریق نامشروع به‌دست آورده‌اند و در دنیا غرق شده‌اند، همه این اموال به بیت‌المال برگردانده خواهد شد و به اندازه حقشان دریافت می‌کنند».

این سخن بر عده زیادی گران آمد و درصدد برآمدند که راهی پیدا کنند تا بتوانند قدرت و ثروت‌های نامشروع خود را حفظ کنند. در رأس این افراد، طلحه و زبیر قرار داشتند. این دو خواهان امر حکومت بر کوفه و بصره بودند و از امیرالمؤمنین (علیه السلام)  انتظار مشارکت در امر حکومت را داشتند؛ ولی امام (علیه السلام)  با علم و تجربه‌ای که داشتند می‌دانستند که سپردن این دو شهر بزرگ حکومتی به آنان تهدید بزرگی علیه حکومت است و نمی‌تواند از دسیسه‌های این دو در امان بمانند؛ لذا با درخواست آنان موافقت نکردند. طلحه و زبیر به بهانه حج عمره، راهی مکه شدند و به گروه مخالفان علی (علیه السلام)  که دور عایشه جمع شده بودند پیوستند. بعد از بیعت‌شکنی طلحه و زبیر و پیوستن عایشه به آن‌ها، بصره بهترین شهر برای علنی‌کردن شورش بود، زیرا بصره از نظر مسافت با مدینه که پایگاه حکومت بود، فاصله داشت و مدت‌زمان زیادی طول می‌کشید تا لشکر امام علی (علیه السلام)  از مركز خلافت به بصره برسد و در این مدت، پیمان‌شکنان به‌خوبی می‌توانستند به شیوه‌های مختلف افکار عمومی را بر علیه امام بشورانند. طلحه و زبیر در بصره طرفداران زیادی داشتند و هم‌چنین این شهر از نظر ثروت و جمعیت می‌توانست نیرو و هزینه‌های شورش آنان را متحمل شود.

طلحه و زبیر با این‌که خود در شورش بر علیه عثمان نقش اساسی داشتند، بهترین راه برای به‌دست‌گرفتن افکار عمومی را خون‌خواهی عثمان دانستند. مخالفان با ادعای اصلاح در امور مسلمین و خون‌خواهی عثمان راهی بصره شدند. مردم بصره بیشتر از خویشاوندان عثمان بودند، لذا ناکثین مخالفان کمتری در بصره داشتند و با طرح خون‌خواهی عثمان بهتر می‌توانستند اهداف خود را به پیش برند. علی (علیه السلام)  با شنیدن خبر شورش، از مدینه خارج شدند تا شاید در طول مسیر به ناکثین برسند و آن‌ها را برگردانند. ایشان در طول مسیر مدام همراهان خود را آگاه می‌کردند. پیمان‌شکنان با ورود خود به بصره، توانستند بسیاری از مردم این شهر را با خود همراه کنند. عده‌ای را که از اخبار مدینه بی‌اطلاع بودند تحت‌تأثیر سخنان فریبنده خود قرار دادند و عده‌ای را که تا حدودی در جریان قتل عثمان و بیعت آن‌ها بودند تهدید کرده و عده‌ای را کشتند. به تبلیغات علیه امام علی (علیه السلام)  پرداختند و از طریق شایعه، تهدید، رعب و وحشت، دروغ و فریب‌کاری گروه زیادی را با خود همراه کردند. نگهبانان بیت‌المال را کشتند و بر مناطق استراتژیکی بصره مسلط شدند. کارگزار امام را دستگیر کردند و او را تا حد مرگ شکنجه کردند. جمعیت زیادی از مردم بصره برای حفظ منافع خود و عده‌ای از ترس و جمعیتی بدون هیچ تفکر و تحلیل صحیحی از وقایع، چشم و گوش بسته به حمایت از آنان پرداختند. ناکثین تمام تلاش خود را به‌کار گرفتند، تا قبل از رسیدن امام بصره را در تصرف خود بگیرند، تا وقتی که امام به بصره رسید نتواند کاری از پیش ببرد و زمینه برای رویارویی و براندازی حکومت مهیا باشد. علی (علیه السلام)  وقتی به نزدیکی بصره رسیدند، برای جلوگیری از خون‌ریزی و برقراری صلح بین دو گروه، اقداماتی را انجام دادند، از جمله این‌که سفیرهایی را به‌سوی سرکردگان جمل روانه کردند و با فرستادن پیغام، اعمال نادرست آنان را گوشزد کردند. در گام بعدی خود به دیدار سران ناکثین رفتند و با یادآوری احادیث پیامبر| و سخنان قاطع خود، تلاش کردند تا شاید بتوانند آنان را از جنگ بازدارند. در گام سوم برای اتمام حجت، قرآنی را به‌دست جوانی داده و به‌سوی ناکثین روانه کردند که با پیکر بی‌جان و دستان قلم‌شده او روبه‌رو شدند و با این عمل کاسه صبرشان لبریز شد و یقین کردند که این مشکل جز با شمشیر حل نخواهد شد. در حادثه جمل تعداد زیادی از بصریان به حمایت از ناکثین و به‌ویژه حفاظت از شتر عایشه کشته شدند. ما در این مقاله بر آنیم که با روش توصیفی ـ تحلیلی اقدامات سرکردگان شورش جمل را تشریح کنیم و مغایرت سخنان آنان مبنی بر ایجاد اصلاح بین مسلمانان را با اقداماتشان در بصره که جنگی حتمی را رقم می‌زد شرح دهیم و مجموع اقدامات امام علی (علیه السلام)  که حاکی از صلح‌طلبی ایشان و تلاش حداکثری برای عدم خونریزی بین مسلمین بوده است را، بیان کنیم.