مدیریت کشور مبتنی بر عدالت اجتماعی

چکیده

امیرالمؤمنین، امام علی (ع)  مدت چهار سال و نه ماه و سه روز خلافت کردند. در این مدت به‌جز شام و مصر، کلیه سرزمین پهناور اسلامی در اختیار قلمرو حکومت ایشان بود و عمال و استانداران، توسط ایشان تعیین و منصوب می‌شدند. امام، از همان روزهای اول با مشکلات متعددی روبرو بود و مقاومت در برابر این مشکلات به تدبیر نیاز داشت. ایشان یكی‌ از عوامل‌ سقوط‌ و تباهی‌ هر تشكیلاتی‌ را ضایع‌ كردن ‌اصول‌ اساسی‌ آن‌ می‌دانستند. بنابراین، از همان ابتدا با به‌کارگیری اصلاحات و کارکردهای مدیریتی (برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، سازمان‌دهی، نظارت و هماهنگی و شایسته‌سالاری) سکان هدایت جامعه را عهده‌دار شدند. با مراجعه‌ به‌ گفتار امام‌ (ع)  و سیره‌ عملی‌ ایشان، اصول‌ ‌و مبانی‌ مدیریت‌ اسلامی كارآمد به دست‌ می‌آید. 

این نوشتار، بر آن است که به روش تحلیلی ـ توصیفی، به بررسی الگوی مطلوب مدیریت كشور مبتنی بر عدالت اجتماعی با تکیه برآموزه‌ها و سیره عملی امیرالمؤمنین امام علی (ع) ، به‌اجمال بپردازد. و نتیجه می‌گیرد که با توجه به اهمیت و جایگاه مدیریت در آموزه‌های دین اسلام، ایشان به‌عنوان مدیری مدبر و کارآمد در تشکیل نخستین حکومت اسلامی ـ شیعی، موفق به احیای مبانی دینی و تبیین تئوری و مبانی اعتقادی به‌عنوان یک نظریه علمی و کاربردی در مدیریت و عناصر و ارکان آن شدند.

کلید واژه‌ها: امام علی (ع) ، عدالت اجتماعی، مدیریت علوی، آموزه‌ها و دستورالعمل‌ها، سیره عملی، جامعه اسلامی.

 

فهرست مطالب (مشاهده متن)

پس از رحلت پیامبر اسلام|، مسئولیت مدیریت و رهبری جامعه اسلامی بر عهده جانشین منصوص و منصوب ایشان، امام علی (ع)  بود؛ اما تاریخ گواه آن است که بنابر دلایلی، زمینه این موضوع فراهم نشد و حضرت نتوانست باوجودآنکه منصوب از جانب خداوند و توسط پیامبر اکرم| برای احراز پست خلافت بود (امینی، الغدیر، ج1، ص159)؛ و درحالی‌که کسی در دانش و سابقۀ ایمان و جهاد، کسی از ایشان برتر نبود. بااین‌همه امام علی (ع)  به خاطر مصلحت بزرگ‌تر، یعنی حفظ اسلام از خطر ارتداد قبایل عرب در داخل شبه‌جزیره و حملۀ آنان به مدینه (جنگ‌های ردّه) و احتمال هجوم دولت‌های بزرگ روم و ایران (یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص35)، به همکاری با خلفا و تقویت بنیه علمی و حل مشکلات اجتماعی و سیاسی آنان پرداخت و از کوچک‌ترین اقدام عملی برای شکستن قدرت خلیفه امتناع ورزید. ایشان به گسترش اسلام در خارج از شبه‌جزیره و تثبیت بنیان آن در داخل مرزهای اسلامی می‌اندیشید و از طریق آشنا کردن مردم با معارف دینی، به دفاع از اسلام نوپا می‌پرداخت و هرگاه خلفا دست نیاز به‌سوی او می‌گشودند، حضرت آنها را یاری می‌کرد (بیهقی، تاج المصادر، ج7، ص164؛ زمخشری، تفسیر کشاف، ج1، ص518؛ ابن‌حزم، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، ج9، 133؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج10، ص36). ایشان در خطبه شقشقیه به‌صراحت به این نکته اشاره دارد (شریف رضی، نهج‌البلاغه، خطبه3 شقشقیه)؛ و در مقابل کسانی که وی را به قیام برای جانشینی پیامبر| تشویق می‌کردند، می‌فرمود: ای مردم، موج‌های فتنه و فساد را با کشتی‌های نجات، شکافته، از آنها عبور کنید... این آبی است گندیده و لقمه‌ای که گلوی خورنده‌اش را می‌فشارد، آن‌کس که میوه را در غیر وقت رسیدن بچیند، مانند کسی است که در زمین غیر، زراعت کند (شریف رضی، نهج‌البلاغه، خطبه 5). 

 به‌هرتقدیر ایشان از سال ۳۵ تا40 هجری، کمتر از پنج سال، به‌عنوان خلیفه مسلمانان بر تمامی سرزمین‌های پهناور اسلامی، به‌جز شام و مصر حکومت کردند. امیرالمؤمنین امام علی (ع)  به‌عنوان امام معصوم و وصی پیامبر|، مفسر و مکمل رسالت نبوی و ولی منصوص و منصوب دارای منزلت و رسالت خاصی است. ایشان از رهگذر تبیین و تفسیر آموزه‌ها و گزاره‌های دینی، مکمل رسالت نبوی محسوب می‌شوند. بنابراین شناخت و بازبینی آراء و گفتمان ایشان به‌عنوان نمونه کامل یک مدیر اسلامی، سبک مدیریتی حضرت را منعکس می‌سازد؛ که چه زیبا با عشق، تقوا و عدالت، حکمت و تدبر را در منشور حکومتی خود گنجاند. نهج‌البلاغه، مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار امام علی (ع) ، که به همت سید رضی جمع‌آوری و تنظیم شده، الگوی تمام‌عیار مدیریت مطلوب دین اسلام را بر پایه عدالت اجتماعی برمی‌تاباند و در لابه‌لای مفاهیم عمیق خود، به بیان عناصر، ارکان، وظایف، اهمیت و شیوه‌های مدیریتی می‌پردازد. البته واژه «مدیریت» در اندیشه‌ علما و دانشمندان اسلامی پیشینه چندانی ندارد و در متون اسلامی نیز به کلمه مدیر اشاره‌ای نشده است. در قرآن کریم نیز کلمه مدبر آمده است: {فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً} (نازعات/1) که لازمه مدیریت نیز داشتن تدبیر است. معمولاً در متون اسلامی به‌جای مدیریت از واژه‌های «تدبیر»، «حکمرانی» یا «فرمانروایی» استفاده شده که همان معنا را به ذهن می‌رساند. هرچند نمی‌توان مدعی تجمیع مباحث مدیریتی در متون و منابع اسلامی شد و عقل و تجربه بشری را نادیده گرفت؛ ولی می‌توان ادعا کرد که الگویی از مبانی ارزشی و نظری در باب مدیریت در متون و منابع دینی، ازجمله نهج‌البلاغه، گردآوری شده است که در علوم مدیریت اسلامی کاربرد فراوان دارد. امروزه مطالعات مختلف نشان می‌دهد که مسئولان و مدیران جوامع اسلامی، در اکثر مواقع، دارای ویژگی‌های مشابهی هستند. حال اگر بخواهند در مدیریت خود موفق باشند، ضروری است مواردی را که برگرفته از کلام امام علی (ع)  است را رعایت کنند. 

 این پژوهش با رویکرد تحلیلیـ توصیفی، نخست با بهره‌گیری از گزارش‌های متون اسلامی و منابع تاریخی، سعی در فهم گفتمان و آموزه‌های امام‌ علی (ع)  و سیره‌ عملی‌ ایشان در خصوص اصول‌‌ مدیریت کارآمد و الگوی مطلوب مدیریت كشوری بر پایه عدالت اجتماعی دارد و سپس با توجه به اهمیت و درک کارآمدتر موضوع و کاربردی بودن آن در جوامع اسلامی، در راستای فهم بهتر به تبیین تئوری و مبانی اعتقادی حضرت به‌عنوان یک نظریه علمی و کاربردی در مدیریت و عناصر و ارکان آن می‌پردازد. بنابراین سعی شده است با مراجعه به کلام امام علی (ع)  در بحث از مدیریت، به پرسش‌های ذیل پاسخ مناسب داده شود: 

 به‌عبارت‌دیگر، از دیدگاه امام علی (ع)  چگونه باید جهت مدیریت مطلوب که غایت آن تحقق عدالت اجتماعی در جامعه است، به نگرش‌ها و انگیزش‌ها سامان داد تا آن توصیه‌ها و شیوه‌ها در جای خود محقق شوند؟ در این صورت، فهم دیدگاه حضرت در خصوص برنامه‌های اصلاحی، توصیه‏ها و دستورالعمل‌های مدیریتی و سیاست‏های نظارتی و مراقبتی که لازمه عمل مدیریتی افراد و تحقق عدالت اجتماعی است، ضرورت دارد. در ادامه به بررسی اصول کلی مدیریت کارآمد و وظایف کلی مدیران جهت تحقق عدالت اجتماعی در جامعه بر اساس گفتمان امیرالمؤمنین امام علی (ع)  در نهج‌البلاغه، خواهیم پرداخت.

این مقاله در جلد دوازدهم کتاب کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امام علی (ع)‌ موجود می باشد.جهت استفاده از متن کامل مقاله به لینکهای زیر مراجعه کنید