تأمین نیازهای قاضی در کلام امام علی (ع)
یکی از مسائل تازه و مورد توجه حقوقدانان عصر ما، مساله پیشگیری از سوء استفاده های حکّام و قضات است که در اسلام جایگاه ویژه ای دارد. در قانون اساسی: امیرمومنان وقتی که می شنود که شریح قاضی (قاضی القضاه) منزلی به هشتاد دینار خریده است به او هشدار می دهد، متن سند هشداریه به شریح که در آن حدود جالبی نیز بیان شده است، چنین است:
«فانظر یا شریح ان لا تکون ابتعت هذا الدار من غیر مالک، او تقدت الثمن من غیر حل لک»«ای شریح بنگر تا این خانه را از مال دیگری غیر از مال خویش نخریده باشی و یا قیمتش را از مال غیرحلال (نامشروع) پرداخت نکرده باشی که در آن صورت زیانکار دنیا و آخرت خواهی بود».«اگر هنگام خرید این خانه پیش من می آمدی و با من مشورت می کردی، برای تو سندی به این مضمون می نوشتم، تا دیگر در خرید خانه رغبت نمی کردی حتی اگر قیمت آن یک درهم یا بیشتر می بود، متن سند چنین است. این است آنچه خریده است بنده خوار از مرده ای (محکوم به مرگی) که قصد کوچ از دنیا دارد، خریده است، افراد خانه ای که دار غرور است از ناحیه فانی شوندگان و از منطقه هلاک شدگان که محدود است به حدود چهارگانه. حدّ اول آن به آفات و بلاها ختم می شود. حد دوم به موجبات مصیبتها (و داغها) سوم آن به سوی نفسی و هواهای نفسانی پست، و حد چهارم به سوی شیطان گمراه کننده، درب این خانه به سوی همین باز می شود»
عوامل لغزش
عوامل لغزش قاضی و نفوذ دیگران در قاضی متعدد است و ممکن است از راه های مختلفی در او نفوذ شود. از جمله:
به طور عمده کمبودهای عاطفی و احساس نیازهای مالی، مقامی و محبوبیت، ممکن است سبب نفوذ در قاضی گردد، و برای پیشگیری تلاش گسترده ای لازم است. از جمله: حکومت و دولت باید با دقت بکوشد تا این روزنه ها و زمینه های نفوذ را ببندد، تا افراد و یا طرفین دعوا نتوانند با جریان آن کمبودها، در اراده قاضی رخنه کنند و او را به سوی یک طرف و یا حکم ناحق، جلب نمایند.
این راه به طور عمده عبارتست از:
- نیازهای اقتصادی و مالی
- نیاز شخصیتی و مقامی
- کمبودهای عاطفی و روانی و محبوبیت ها
این موارد در نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر اشاره شده است.
تامین از نظر اقتصادی
برای اینکه قاضی بتواند در مقام قضاوت با اقتدار و قاطعیت و مستقل عمل کند و احیاناً در اثر کمبود و نیازها و رفع نابسامانیهای زندگی به سوی رشوه و فساد مالی گرایش پیدا نکند، بر حاکم و دولت اسلامی لازم است از هر جهت نیازهای مالی او را برطرف سازد و امکانات زندگی را برای او فراهم نماید. به همین جهت امیر مومنان علی (ع) خطاب به مالک اشتر می فرماید:
وَافْسَحْ لَهُ فِى الْبَذْلِ ما يُزيلُ عِلَّتَهُ، وَ تَقِلُّ مَعَهُ حاجَتُهُ اِلَى النّاسِ، وَ اَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ
و در پرداخت مال به او گشاده دست باش آن مقدار که نیازش را برطرف کند، و احتیاجش به مردم کم شود (نهج البلاغه، نامه 53)
تامین از نظر شخصیتی و روحی و روانی
موقعیت او را آن چنان بالا ببر تا کسی از خواص و نزدیکان تو (دولت و حاکم) در او طمع نکنند و آرامش فکری و امنیت شغلی پیدا کند و سودجویان و افراد بانفود نتوانند برای او توطئه کنند و شخصیت قضائی او را خدشه دار سازند. حتی احساس کمبود مقامی و عاطفی نکند تا بتوانند با جبران آن او را بلغزانند.
وَ اَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ ما لايَطْمَعُ فيهِ غَيْرُهُ مِنْ خاصَّتِكَ، لِيَأْمَنَ بِذلِكَ اغْتِيالَ الرِّجالِ لَهُ عِنْدَكَ. (نهج البلاغه، نامه 53)
و آنچنان مقامش را نزد خود بالا بر که از نزدیکانت احدى در نفوذ به او طمع ننماید، تا از ضایع شدنش به توسط مردم نزد تو در امان بماند.
در نکوهش رشوه و ارتشاء، علی (ع) طبق نقل اصبغ بن نباته فرمودند:
«و ان اخذ الرشوه فهو مشرک» «اگر رشوه بگیرد، پس مشکر است».
«لعن الله الراشی و المرتشی فی الحکم» «خداوند رشوه دهنده و رشوه گیرنده را در حکم و قضاوت لعن کرده است».
تامین از نظر عدم نفوذ افراد و اشخاص
آنگاه حضرت برای تاکید دستورات لازم به مالک در مورد قاضی نکته جالبی را بیان می کند و می گوید: درباره دستورات بالا درباره صفات قضات به تو سفارش کردم، بیشتر اندیشه کن و دقت بنما، زیرا این دین پیش از تو در دست اشرار و بدکاران گرفتار بود با دین خدا بازی می کردند و در آن با هوی و هوس خویش عمل می نموددن و دین را وسیله دنیا و کسب مادیات قرار می دادند.
فَانْظُرْ فى ذلِكَ نَظَراً بَليغاً، فَاِنَّ هذَا الدّينَ قَدْ كانَ اَسيراً فى اَيْدِى الاَْشْرارِ، يُعْمَلُ فيهِ بِالْهَوى، وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيا.(نهج البلاغه، نامه 53)
در زمینه انتخاب قاضى از هر جهت دقت کن دقّتى بلیغ و رسا، که این دین اسیر دست اشرار بود، در آن به هوا و هوس عمل مى کردند، و وسیله دنیاطلبى آنان بود.
منبع
برگرفته از کتاب حقوق و قضا از دیدگاه حضرت علی (ع) و نهج البلاغه؛ (1388)، دکتر علی اکبر حسنی
